158
Yaşıl paxlaları ətli, perqament qatı olmayan, tikiş yeri sapsız, en kəsiyi dairəvi olan
şəkərli sortlar keyfiyyətli sayılır. Yarımşəkərlilərdə sapın olması elə də əhəmiyyət
kəsb eləmir. Lobyanın digər bir tərəvəz sortu paxlası nazik uzun, diametri dairəvi
olanlardır ki, bunlar qulançar tipli (sparja) lobya adlanır. Ədəbiyyat məlumatına görə
lobyanın genetikasında paxlanın forması çoxlu genlərlə idarə olunur. Belə ki, Ea, Eb,
İa, İb genləri bitkinin yaşıl paxlasını, ea, eb, ia, ib genləri dairəviliyi idarə edir.
Resessiv st geninin mövcudluluğu paxlanın tikişinin saplılığını təyin edir. Ts geninin
mövcudluluğu sapın formalaşmasının temperaturdan asılılığını müəyyən edir. Belə
ki, yüksək temperaturda sap yüksək dərəcədə inkişaf edir. Perqament qatının
mövcudluğuna To geni nəzarət edir. Bu baxımdan genetik-seleksiyanın kompleks
öyrənilməsi əhəmiyyətli təsərrüfat əlamətləri və bioloji xüsusiyyətləri ilə fərqlənən
ilkin perspektiv materiallara aid genofondun yaradılmasına imkan verir.
Tədqiqat materialı olaraq 100-dən çox yerli və introduksiya olunmuş adi lobya
sortnümunələri götürülmüşdür. Bu nümunələr gövdələrinin tipinə, vegetasiya
müddətinə, paxlalarının xüsusiyyətlərinə və s. əlamətlərinə görə fərqlənirlər.
Ölkəmizdə əsasən Qafqaz və Dağıstan (tez və gec yetişən) ekotipləri becərilir.
Nümunələr beynəlxalq deskriptorda nəzərdə tutulduğu kimi 25-dən çox
göstəricilərinə əsasən qiymətləndirilmişdir. Tədqiqatlar GEİ-nin Abşeron Elmi
Tədqiqat Bazasında aparılmışdır.
Tədqiqat zamanı bitkilər üzərində fenoloji müşahidələr aparılaraq fenofazalar
arası müddətlər qeyd edilmişdir. Bu müddətlərin öyrənilməsi gələcək seleksiya
işlərinin davam etdirilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu zaman sortun
yetişdiriləcəyi zonanın torpaq-iqlim şərairi də nəzərə alınır. Morfofizoloji analiz və
müşahidələr lobya bitkisinin prioritet istiqamətləri yönümündə aparılır. Bitkilər
gövdəsinin tipinə görə; kol, yarımsarmaşan, yuxarıdansarmaşan, sarmaşan olmaqla
bir-birindən fərqlənirlər. Nümunələr məhsuldar budaqların sayı, birinci paxlaya
qədərki hündürlük, buğumaralarının sayı, paxlanın perqament qatının və bel tikişinin
saplılığı kimi əsas xüsusiyyətlərə görə qiymətləndirilmişdir. Həmçinin bunların
kəmiyyət, keyfiyyət əlamətləri, xəstəlik və zərərvericilərə, mühütin stress faktorlarına
davamlılığı və məhsuldarlığı öyrənilmişdir. Ərzaq paxlalılarına olan tələbatın yerli
məhsullar hesabına ödənilməsi yeni sortların yaradılmasını tələb edir. Müasir
mərhələdə əksər sortlar (yerli forma və sortlar, eləcə də introduksiya olunmuş sortlar)
ölkədə bu bitkinin əkin sahələrini genişləndirmək problemini həll etmək və ölkənin
real toxum istehsalına olan tələbatını ödəmək iqtidarında deyil. Məlumdur ki,
ölkəmizdə lobya fərdi və xırda təsərrüfatlarda becərilir. Əhalinin bu ərzağa olan
tələbatının ödənilməsində lobyanın əkin sahəsini genişləndirməklə onun açıq
sahələrdə becərilməsini aktuallaşdırır. Hər hansı bir təsərrüfat qiymətli əlamətinə
görə (əsasən toxum məhsuldarlığına) üstün, tamami ilə digər mühüm texnoloji
xüsusiyyətlərindən mexaniki yığıma yararlığa cavab verən modelinin yaradılması çox
əhəmiyyətlidir. Bunun üçün yaradılacaq yeni sortlar əsasən kol və yarımsarmaşan
formalar olmaqla tez və ortatez yetişən (70-90 gün), hündürlüyü 50-70 sm, aşağı
paxlanın yerləşmə hündürlüyü 15-25 sm olmaqla mexaniki yığıma da yararlı
olmalıdır. Öyrənilən nümunələrdə bitkinin boyu sarmaşan və yarımsarmaşanlarda 45-
200 sm, kol formalarında isə 25-60 sm; 1-ci paxlaya qədər olan hündürlük 16-20 sm
159
arasında dəyişmişdir. Gövdənin yatmaya davamlılığı və birinci paxlanın yer
səthindən hündürlüyü əsas sort əlaməti kimi götürülür. Çünki birinci paxlanın
yerləşmə hündürlüyü nə qədər böyük olarsa o, bir o qədər mexaniki yığıma yararlı
olur. Tədqiqatın aparıldığı illər ərzində yüksək və sabit məhsuldarlığa malik istər
sarmaşan və yarımsarmaşan, istərsə də kol formaları seçılmişdir. Bu formaların
seleksiyanın sonrakı mərhələlərində başlanğıc material kimi istifadə olunması
nəzərdə tutulur. Qeyd edək ki, bunlar həm də keyfiyyət baxımından da yüksək
olmuşdur.
Cədvəldən də göründüyü kimi bu nümunələr lobyanın müasir seleksiyasının
tələblərinə cavab verir.
Kol formalarından ən çox “AZE PHA-20” nümunəsi fərqlənmişdir ki, bu
nümunə nəzərdə tutulan bütün gostəricilərə cavab verir. Bu nümunə perspektiv sort
kimi seçilərək seleksiyanın sonrakı mərhələlərində sınaqdan keçirilməsi nəzərdə
tutulmuşdur.
Lobya nümunələrinin əsas təsərrüfat göstəricilərinə görə qiymətləndirilməsi
Nüm
u
n
ən
in
ad
ı
T
op
lan
d
ığı
ye
r
B
it
k
in
in
b
oyu
,
sm
Məh
-d
ar
b
u
d
aq
ların
s
ayı
1
-ci
p
axlaya
q
əd
ər
h
ü
n
d
ü
rlü
k,
s
m
1
b
it
k
id
ə
p
axlan
ın
sayı
, ə
d
əd
P
axlan
ın
ölçüs
ü
(u
zu
n
u
-e
n
i)
,
sm
P
axlad
a
d
ən
in
s
ayı
,
əd
.
100
d
ən
in
k
ü
tləs
i,
q
r
M
əh
su
ld
ar
lıq
,
q
r/
m
2
Ve
ge
tas
iya
m
ü
d
d
ət
i,gü
n
Z
ü
lal
,%
A T L I - S A R M A Ş A N, Y A R I M S A R M A Ş AN
k-14534
ÜRBİ (VİR)
80-90
3-4
14-16
16
8,6-1,2
5
26,2
340
60-70
23,75
k-13040
ÜRBİ (VİR)
3-4
15-16
10
7,9-1,1
5
21,8
209
55-60
24,56
k-13034
ÜRBİ (VİR)
45-55
3-4
14-16
16
8,6-1,2
4
32,9
215
55-65
24,56
k-15275
ÜRBİ (VİR)
45-55
3-4
14-17
16
11,2-1,2
5
31,5
234
60-70
22,01
k-13044
ÜRBİ (VİR)
50-55
3-4
13-16
11
8,7-1,2
5
21,1
190
55-60
22,43
k-3498
ÜRBİ (VİR)
70-90
3-4
16-18
12
10,0-1,2
4
46,5
160
60-70
23,81
k-13031
ÜRBİ (VİR)
50-55
3-4
16-18
12
11,2-1,2
6
37,3
183
60-70
21,11
t/15
Moskva
150-200
3-4
16-18
16
18,0-1,2
8
35
263
60-70
26,13
t/16
Qusar (Piral)
90-100
2-4
16-18
16
9,5-1,2
4
42
312
55-65
22,75
t/17
Qusar (Avaran)
100-120
2-4
14-17
17
12,8-1-3
5
48,5
235
60-75
25,01
t/18
Qusar (Xürel)
90-100
2-4
16-18
14
12,4-1,2
5
46,5
200
60-70
21,37
PHA-7.3
Zaqatala
60-70
3-4
16-20
18
9,9-1,0
4
48,4
255
60-70
26,18
AZE PHA-29
Qusar
60-70
2-3
14-17
14
9,0-1,1
4
52,4
142
60-70
24,01
AZE PHA-15
Ağdaş
90-100
2-4
13-15
14
12,5-1,0
4
43,8
170
55-65
25,06
aze qri/68
Ordubad
60-70
2-4
16-17
15
9,1-1,1
5
39,5
244
60-70
24,43
P İ Y A D A- K O L
K-15274
ÜRBİ (VİR)
25-30
4-6
9-10
20,2
12,4-1,0
5
23,9
165
55-60
24,43
K-13036
ÜRBİ (VİR)
35-40
3-4
14-16
18,0
7,0-1,2
4
33
139
55-60
22,62
t/2
Təbriz
40-60
6-5
16-17
17,0
9,8-1,2
5
38
150
55-60
21,56
t/3
Stavropol
20-25
3-4
10-12
18,0
11,5-1,2
4
27,9
152
50-55
24,06
t/7
Dağıstan
30-35
3-4
16-17
14,0
10,0-1,2
7
30,6
130
55-60
26,87
t/35
Balakən
30-35
4-5
9-11
15,0
10,1-1,2
4
34,2
134
60-65
25,62
t/37
Balakən
35-40
3-4
10-12
17,0
8,7-1,1
4
42,5
146
60-65
22,51
t/38
Balakən
28-35
3-5
12-14
17,0
10,7-1,2
4
35,1
136
55-60
Zülal
ETTİ
20-25
3-4
14-16
14,0
13,3-1,2
6
30,1
120
55-60
AZE PHA-20
Lənkəran
50-55
3-5
16-18
10,0
10,6-1,1
5
40,7
212
55-60
25,56
ST.Yerli
Piyada
ETTİ
30-35
3-4
10-12
15
7,0-1,3
3
29,9
214
55-60
22,68