231
təsirinin tarixən öyrənilməsi göstərmişdir ki, keçən əsrdə təxminən hər on ildən bir
kəskin atmosfer quraqlığı yaransa da, son illərdə bu tendensiya qlobal iqlim
dəyişkənlikləri ilə əlaqədar daha tez-tez təkrar olunur.
Seleksiya prosesinin dəyişilməsi və mürəkkəbləşməsi dərəcəsi üzrə buğdanın
müxtəlif sortlarının tədqiq olunmasına tələbat artır. Təcrübədə müəyyən edilmişdir
ki, dünyada buğda seleksiyası üzrə qiymətli sortların müəyyənləşdirilməsi vacib
məsələdir. Tədqiqat zamanı onların arasında daha perspektiv valideyn formalarının
donorlarının, məqsədyönlü axtarışı aparılmalıdır [1; 6; 11].
Belə ki, praktiki seleksiya üçün, xüsusilə, morfo-fizioloji göstəricilərin
öyrənilməsi mühüm məsələdir, bu göstəricilər fotosintetik fəaliyyətin və boyatma
proseslərinin inteqral təcəssümüdür, məhsulun I formalaşmasında reproduktiv
orqanlarla assimilyasiya aparatları arasında donor-akseptor münasibətlərini
qiymətləndirməyə imkan verir [4; 8].
Yumşaq buğdanın assimilyasiyaedici aparatının yaradılması xarakterinin
öyrənilməsində ekoloji və iqtisadi cəhətdən daha əlverişli sortların yaradılması
vacibdir. Yeni buğda sortlarının məhsuldarlığının formalaşması prosesində donor
– akseptor münasibətlərinin xüsusiyyətləri lazımi qədər tədqiq edilməmişdir və
unikal genotiplərin axtarışında geniş şəkildə öyrənilməlidir [2; 8;10].
Bu baxımdan, tədqiqatlar zamanı seleksiya prosesində yerli şəraitə
uyğunlaşan yeni qiymətli və perspektivli buğda, arpa və s. formalarının seçilməsi,
seleksiyada istifadə olunması ilə yerli genefondun zənginləşməsi zərurəti meydana
çıxmışdır.
Belə ki, ölkəmiz mürəkkəb torpaq - iqlim şəraitinə malik olduğu üçün, onun
hər bir yerində buğda bitkisi becərildiyindən, müxtəlif bölgələrin xüsusiyyətlərinin
nəzərə alınması vacib məsələlərdən biridir.
Son bir neçə il ərzində ölkənin müxtəlif bölgələrində quraqlığın tez-tez baş
verməsi, buğda sortlarında həm məhsul itkisinə, həm də onun keyfiyyətinin
pisləşməsinə güclü təsir etmişdir. Onu da qeyd edək ki, buğda əkin sahələrinin
yarısı quraq dəmyə və qismən nəmliklə təmin olunmuş dəmyə regionlarına təsadüf
edir [2; 3; 7].
Bu istiqamətdə, tədqiqatçılar uzun müddət quraqlığa davamlı buğda
sortlarının yaradılması üçün seleksiya işləri aparmışlar. Elmi əkinçiliyin qarşısında
duran birinci əsas məsələ, becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin tələbatını
öyrənmək və onların normal inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılmasından
ibarətdir [2].
Müasir vaxtlardayer kürəsində illik temperaturun artması bəzi stress
faktorlarının artmasına səbəb olmuşdur. Bu da öz növbəsində su catışmazlığı və
yüksək temperatur müşahidə olunan ərazilərdə kənd təsərrüfatı bitkilərinin
məhsuldarlığının kəskin aşağı düşməsinə səbəb olur. Hal-hazırda quraqlığa və
yüksək temperatura davamlı buğda sotlarının yaradılması ücün stresə damamlılığın
molekulyar-genetik əsaslarının tədqiqində müasir metodlarından istifadə olunur.
Quraqlığın təsirinə cavab reaksiyası kimi, buğda bitkisinin yetişmə
müddətinə görə seçilməsi əsas şərtlərdən biridir. Bildiyimiz kimi, quraqlıq ilk
növbədə bitkinin inkişaf prosesinə təsir edir, bu da fotosintetik potensialın və
232
yarpaqlarda assimilyasiya səthi sahəsinin azalmasına gətirib cıxarır [2; 9; 11]. Bu
da onunla əlaqədardır ki, əsas prioritet bitkilərdən olan buğda, xüsusən də, payızlıq
buğda yetişmə müddətindən asılı olmayaraq uzun müddətli vegetasiya perioduna
malikdir və bu müddət də əsasən yaz-yay quraqlıq dövrünə təsadüf edir [1; 3; 5; 6].
Aparılan tədqiqatlar zamanı müşahidə edilir ki, baş verən quraqlığın
təsirindən yarpaqlar tərəfindən CO
2
qazının fotosintetik assimilyasiyası daha cox
azalır [3; 4; 7].
Hal-hazırda Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun Abşeron Yardımçı Təcrübə
Bazasında və respublikanın digər bölgələrində müxtəlif xarakterli bərk və yumşaq
buğda genotipləri tədqiq edilir. Tədqiqat zamanı yetişmə müddətlərinə görə
fərqlənən (tez, orta, gec yetişən) 3 qrupda yüksək məhsuldar bərk və yumşaq
buğda sortlarında əsas fizioloji parametrləri (fotosintez intensivliyinin sürəti,
ağızcıqların keciriciliyi, hüceyrələrarası sahələrdə CO
2
qatılığı və transpirasiyanın
sürəti) öyrənilmişdir.
Bitkilərin CO
2
assimilyasiya edən orqan olan yarpaq sahələri çox olduqca,
udulan CO
2
-nin miqdarı da çox olur. Belə ki, CO
2
xloroplastlara çatmaq üçün
yarpağın bütün hüceyrələrinin daxilindən keçməlidir. Yarpağın xloroplastlara
malik mezofil hüceyrələrinin hamısı karbon qazını bütün səthi ilə mənimsəyir [3;
5; 10].
Bitki yarpaqlarında ağızcıqların açılması və qapanması hüceyrələrin su ilə
təmin olunması, işıq və temperaturun dəyişilməsi ilə sıx əlaqədardır [2; 5; 10].
Bitkidə fotosintez və transpirasiya prosesləri asimilyasiyaedici orqan olan
yarpaqlarda ağızcıqların açılıb-yumulması ilə nizamlanır. Ağızcıqlar açıq yaxud
yarımaçıq olanda qaz mübadiləsi açıq sahədə olduğu intensivlikdə gedə bilmir [5;
6; 9 ].
Atmosferdə baş verən quraqlıq bitkidə gedən transpirasiya prosesini
qüvvətləndirir, nəticədə yarpaqlarda su kəskin şəkildə azalır və transpirasiya
prosesi tamamilə dayanır [1; 3; 6]. Transpirasiya prosesinin yavaşıması və ya
dayanması nəticəsində yarpaq hüceyrələrində olan ağızcıqları qapanır, buna görə
də fotosintez edən orqana, yarpağa karban qazının assimliyasiyası kəsildiyindən,
fotosintez prosesi dayanır [2; 3; 11].
Deməli bunun nəticəsi olaraq, məhsuldarlığın formalaşmasında əsas fizioloji
proses olan fotosintezin bitkidə normal getməsi üçün, bitkinin su ilə normal təmin
edilməsi əsas şərtlərdən biridir.
Tədqiqatın aparılmasında əsas məqsəd müxtəlif morfofizioloji əlamətlərə
malik və tezyetişən buğda genotiplərinin stress amillərin təsiri altında yüksək
məhsuldar və quraqlığa davamlı formalarının seçilməsi, seleksiyada ilkin material
kimi istifadəsi üçün tövsiyələrin hazırlanmasıdır.
Tədqiqat obyekti olaraq, yetişmə müddətlərinə görə fərqlənən əsasən hər
qrupda 4 genotip olmaqla 12 buğda genotipindən istifadə olunmuşdur. Burada
əsasən tez yetişən buğda genotiplərinin morfofizioloji əlamətlərinə quraqlığın təsiri
zamanı əldə olunan nəticələr öz əksini tapacaqdır.
Təcrübələr əsasən 2 variantda 1) optimal suvarma şəraitində, 2) suvarılmayan
şəraitdə aparılmışdır. Optimal suvarma rejimində torpaqda nəmlik tarla rütubət