1 Boshlangich sinflarda arifmetik amallar bajarish metodikasining umumiy masalalari
Oquvchilarning arifmetik amallarni bajarishga o'rgatish metodikasining nazariy asoslari. Tizimda yuz berayotgan ijtimoyi - iqtisodiy munosabatlar, xalq ta'limi tizirr lo'layotgan o'zgarishlar "Ta'lim taraqqiyoti qonunda ham" Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi " da ko'rsatib o'tilgandek, har bir sinf o'quvchisiga oldiga muhim vazifa qo'yilmoqda. Bu vazifalar boshlang'ch ta'lim uchun ham xos bo'g'inlarni ajratish imkonini beradiki, bu bo'g'inlar xilma -xil o'quv fanlari dasturlarida, o'quv rejalarida,darsliklarda ta'limning joriy etilishi hamda metodik tizimida biror tarmoqni hosil qilish mumkun.
Davlat ta'lim standartlari o'quv fani bo'yicha o'quv -metodik majmualar (dastur, o'quv rejasi, darstliklar )ni yaratish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi, shuningdek o'quv fanlararo bog'lanish va bilimlarni muvofaqiyotlashtirish tamoyili asosida o'quv fanlarni bog'lanishi ta'minlashga xizmat qiladi. Yangi matematika kursida, avvalgiga o'xshash, arifmetika asosiy o'rni egallaydi. I-IV-sinflarining yangi dasturida arifmetik materialar mazmuni unchalik ko'p o'zgarmagan:arifmetika nazariyasi (amallarning xossalar,natijalari va kompanentlardan biri o'zgarganda amallar natijalarining o'zgarishi) kamroq yoritilgan, nazariyaning amaliy masalalar (sanoq,o'lchashlar,hisoblashlar,masalalar yechish ) bilan bog'lanishi bilan yanada mustahkamlangan: eng muhimi tushunchalar (son, sanoq, sistemasi,arifmetik amallar) shakllantirishining birmuncha mukammal sistema tarzda tutilgan.
Shuningdek arifmetik boshlang'ich o'rganish uslubi ham mukammallashtirilgan. Kichik yoshdagi o'quvchilarni o'qitishning barcha bosqichlaridan ularning tiklash faoliyatini aktivlashtirishga tayanch faktlar va kuzatishlarni o'z vaqtida umumlashtirishga,ayrim masalalar orasidagi o'zaro bog'lanishni tayinlashda, bolalarda mustaqil ishlash oquvlarini paydo qilishda qaratilgan yangi ilmiy asoslangan usul va uslubdagi maktab dasturiga kiritilgan. O'quv materialini o'quv yillari bo'yicha taqsimlanishida o'rganilayotgan sonlar sohasini asta-sekinkengayib borishi ko'zsatiladi.
1-sinf Idan 20 gacha sonlar.
2-sinf Idan 100 gacha sonlar.
3-sinf Idan 1000 gacha sonlar.
4-sinf Idan 1000000 gacha sonlar.
Va xakozo ya'ni ko'p xonali sonlar o'rganiladi. Arifmetik amallarga doir material konsentrlarga bo'lib o'rganiladi. Hammasi bo'lib 5 ta konsentr ko'zda tutiladi: o'nlik, ikkinchi o'nlik, yuzlik, minglik, ko'p xonali sonlar. Har bir konsert o'z mazmuniga ko'ra sistematik arifmetika kursining asosiy masalalarni aks ettiradi, shiming uchun o'quvchilar u yoki bu chegaralar ichida sonlar ustida amallarni o'rganar ekanlar,umuman arifmetikaning mohiyati to'g'risida tasavvur hosil qiladilar. Har gal yangi sonli material asosida amallar bajarishga qayta-qayta murojaat etish eng muhim arifmetik tushunchalarning mazmunini chuqurlashtirish va kengaytishga imkon beradi. Bundan tashqari, mustahkam oquv va malakalarning asta-sekin shaklanishi ( sanoqda, o'lchashlarda, og'zaki va yozma nomerlashda, hisoblashda va h.k ta'minlanadi, chunki bu amallarni bajarishning usullari umumiylikni saqlagan holda asta-sekin murakkablashtirib boradi. Shunday qilib, har bir oldingi korsentrda nomerlash va arifmetik amallarni o'rganish mos masalalarni kelgusida o'rganish uchun tayyorgarlik ishi bo'lib hisoblanadi, har bir keyingi honsentrda esa ilgari o'rganilgan material umumlashtiriladi va mustahkamlanadi.
Arifmetika kursining konsentrik tuzulishi kichik yoshdagi o'quvchilarni psixologik xususiyatlarga mosdir : sanoq o'lchash,arifmetik amallar bilan dastlabki tanishtirishni narsalar to'plamlari yordamida ko'rsatish bo'lgan katta bo'lmagan raqamlar misolida bajarish zarur son sohasini sekin - asta kengaytirib borish ham ko'rgazmali - harakatli amallardan abstrakt amallarga o'tish orqali bolalarning fikrlarini rivojlantirish bilan moslashtiriladi. Har bir konsentrning ajratib berish sabablarini, bu konsentr ichida sonlarni nomerlashni o'rganish uslubini shuningdek, arifmetik amallarni o'rganish usulini batafsil bayon qilamiz.
Pedagogik texnologiya tushunchasi XX asrda ‘aydo bolib, quyidagi rivojlanish bosqichlaridan otib kelmoqda.
Dastlabki bu tushuncha 1940-yillardan 50-yillar ortasigacha talimda texnologiya deb qollanib, oquv jarayonida audiovizual texnika vositalaridan foydalanishni ifoda qilgan.
pedagogik texnologiya tushunchasi dastlab XX asrning ortalarida AQSHda qollana boshlangan.Bunda pedagogik texnologiya va talim texnologiyasi ifodalari faqat texnika vositalari yordamida oqitishga nisbatan qollangan edi.
Oradan vaqt otishi davomida shu ifodalarni qollash darajasi kengayib borishi natijasida ularning manolari ham tegishlicha ozgarib bordi. Hozirga kelib esa pedagogik texnologiya ifodasining zamonaviy ilmiy asoslangan yagona tarifini belgilash maqsadida bir qancha yirik olimlar tomonidan turli fikrlar va xulosalar asoslab berildi.
50-yillar ortasidan 60-yillargacha talim texnologiyasi ifodasi qollanilib, bunda programmalashtirilgan talimni nazarda tutilgan.
70-yillarda pedagogik texnologiya ifodasi qollanilib, u avvaldan loyihalashtirilgan va aniq belgilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi oquv jarayonini bildirgan.
1979-yilda AQSHning pedagogik kommunikatsiyalar va texnologiyalar assotsiatsiyasi tomonidan pedagogik texnologiyaga quyidagicha tarif berilgan edi: pedagogik texnologiya bilimlarni ozlashtirishning hamma jihatlarini qamrab oluvchi muammoni tahlil qilish va rejalashtirish, taminlash, muammoning yechini baholash va boshqarish uchun odamlar, goyalar, vositalar va faoliyatni tashkil qilish usullarini oz tarkibiga oladigan kom’leks, integrativ jarayondan iborat
.
80-yillarning boshidan pedagogik texnologiya deb talimning kom’yuterli va axborot texnologiyalarini yaratishga aytilgan.
Shu aytilganlar asosida pedagogik texnologiya bir jihatdan oquv jarayonida texnika vositalaridan foydalanishning kengayib borishini ifodalab,uni talimdagi, oqitishdagi texnologiya deb nomlash mumkin bolsa, ikkinchidan, talim texnologiyasi yoki pedagogik texnologiya degan nom oquv jarayonining ozini qurish texnologiyasini bildiradi deb xulosa chiqarish mumkin.
Pedagogika oid adabiyotlar tahlili shuni korsatadiki, hozirgi davrda pedagogik texlonogiya tushunchasi talim amaliyoti va nazariyasi ilmidan mustahkam orin egalladi, lekin uni pedagigikaning mukammal lugatlari (tezaurus)dagi orni hali nomalumligicha qolib kelmoqda.
Pedagogik texnologiya tushunchasining shakllanishi va rivojlanishi tarixida turli qarashlar mavjud bolgan: u texnik vositalar haqidagi talimot deb, hamda oqitish jarayonini loyihalashtirilgan holda izchil va muntazam tashkil etish deb talqin qilingan. Hozir pedagogik texnologiyalarning bir qancha tariflari mavjud.
V.’.Bes’alko pedagogik texnologiyani amaliyotga tatbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizim loyihasi sifatida belgilaydi.U pedagogik tizim texnologiyalar ishlab chiqish uchun asos boladi, deb hisoblaydi.Bunda asosiy diqqat oquv pedagogik jarayonni oldindan loyihalashga qaratiladi, didaktik vazifa va oqitish texnologiyalari tushunchasidan foydalaniladi.Shu tariqa V.P.Bes’alko oquv jarayonini loyihalash goyasini ilgari suradi.Afsuski, hozirga qadar pedagogik texnologiya va loyiha tushunchalari haqida aniqlik yoq.
Pedagogik texnologiya talim jarayoniga jadallik bilan kirib borayotgan bolsa ham, uning maqomi noaniqligicha qolib ketmoqda. Tadqiqotchilarning ishlarida fan va amaliyot oraligidan orin egallamoqda.
N.F.Talizina har bir ‘edagog real pedagogik jarayonni tashkil etishdan oldin oquv jarayoni haqida texnologik darajada bilimlar tizimini bilib olgan bolishi shart deb hisoblaydi.U fan va amaliyot oraligida tamoyillarni olga suruvchi, metodlar ishlab chiquvchi, ularni izchil qollash kabi masalalar bilan shugullanuvchi alohida fan bolishi kerak, deb hisoblaydi.Ularsiz pedagogik jarayon texnologiya real oqitish jarayoni sifatida asoslanmay qoladi.
Ayrim mualliflar oqitish texnologiyalariga fan va sanat oraligidagi fan deb qaraydilar, boshqalari uni loyihalash bilan boglaydilar.
Shunday qilib, bir yondashuvda oqitish texnologiyalari oqitishning barcha vositalarini qamrab olgan qandaydir jihozlash sifatida ham belgilanadi.Unda texnologiya oquv jarayonini texniklashtirishni taqozo qiladi.
Texnologiya tushunchasi 60-yillardagi Amerika va Garbiy Yevro’ada talimni isloh qilinishi bilan bogliq ravishda kirib keldi.B.Blui, J.Koroll, ‘.Y.Gal’erin, V.I.Davidov, N.A.Menchinskaya, Z.I.Kalmikova, L.I.Zankov texnologiyalari mashhur.Oqitishni tashkil qilishning texnologik yondashuvlari V.’.Bes’alko, N.F.Talizina, L.M.Fridman, Y.N.Kulyutkina, G.S.Suxobskoy, T.V.Kudryavsev, M.I.Maxmutov kabi aksariyat psixolog va didaktikachilarga taalluqlidir.
Alohida qayd etib otish joizki, ayni vaqtda talim texnologiyasi tushunchasini mantiqiy goyaviy jihatdan izohlash borasida yagona fikr mavjud emas.Yuqorida qayd etilgandek, pedagogik texnologiya nazariyasi otgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab asoslanib kelinayotgan bolsada, aynan pedagogik texnologiya tushunchasiga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjudligini korib turibmiz.
Songgi on besh yil davomida nutqimizda pedagogik texnologiya , zamonaviy pedagogik texnologiya, oqitish texnologiyasi kabi tushunchalar keng qollanmoqda. Aksariyat pedagoglar talim texnologiyasi hamda pedagogik texnologiya tushunchalari mazmunan bir manoni anglatishini takidlamoqdalar. Bizning nazarimizda bunday yondashuv u qadar togri emas, hamda bu borada yagona toxtamga kelish muhimdir.
Yuqorida qayd etib otilganidek, talim jarayonini texnologiyalashtirish goyasi Garbiy Yevropa hamda AQSH da yaratilgan edi. Bizga malumki, Garbiy Yevropa mamlakatlari va AQSHda “pedagogika fani mavjud emas, shu bois pedagogik faoliyat, pedagogik tizim, shuningdek, ularga bogliq ravishda yuzaga keluvchi pedagogik texnologiya tushunchasi ham istemolda yoq.
Nomlari qayd etilgan mamlakatlarda shaxsga ilmiy bilimlarni berish jarayoni talim jarayoni sifatida nomlanadi, shaxsga bilimlar berish, uning malumotini oshirish, talim samaradorligini taminlashga xizmat qiluvchi fanlar majmui Metodika deb yuritiladi.Metodika fanlarini oqitishda asosiy etibor talim sifatini yaxshilab,uning samaradorligini taminlashga qaratiladi. Ozbekiston Respublikasi ( shu jumladan, MDH mamlakatlari) talim tizimi amaliyotida oqitilib kelinayotgan pedagogika fanining predmeti shaxsni shakllantirish, uning kamolotini taminlashga yonaltirilgan talimiy hamda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etish jarayonining mazmunidan iboratdir. Yani, shaxsning yetuk kamoloti ikki muhim faoliyat talimiy va tarbiyaviy faoliyat jarayonining samarasi, natijasi sifatida namoyon boladi. Ayni orinda pedagogik texnologiya hamda metodika tushunchalarining tavsifi, oziga xos jihatlarini yoritish maqsadga muvofiqdir.
T.N.Ballo pedagogik texnologiya tushunchasiga tarif berar ekan, uni oqitish jarayoniga nisbatan to’shiriqli yondoshuv, L.V. Zankov, T.Y.Gal’erin, V.I.Davidovlar bosqichli oqitish, G.K.Selenko hamda boshqa mualliflar esa mazmunli umumlashma sifatida baholaydilar. ‘.Mitchelning nuqtai nazariga kora pedagogik texnologiya barcha jihatlariga kora oziga xos va samarali natijalarni qolga kiritish imkonini beruvchi pedagogik tizimni tashkil etish bilan bogliq holda talim tizimi doirasida olib borilayotgan tadqiqot nazariyasi va amaliyotning muayyan tarmogidir. S.K.Islamgulova esa quyidagi qarashni ilgari suradi: texnologik loyihaga asoslangan talim jarayonini tashkil etish usuli bolib, u avvaldan belgilangan muayyan qoida va talablarga javob beradi.Quyida ayrim tadqiqotchilarning pedagogik texnologiya tushunchasiga bergan tariflarini keltiraman( 4) jadval)
“Talim texnologiyasi tushunchasi talim metodikasi tushunchasiga nisbatan kengdir.
Talim metodi oquv jarayonining majmuaviy vazifalarini yechishga yonaltirilgan oqituvchi va oquvchilarning birgalikdagi faoliyati usuli bolsa, talim metodikasi esa muayyan oquv ‘redmetini oqitishning ilmiy asoslangan metod, qoida va usullari tizimini tavsiflaydi.
Talim texnologiyasi talim maqsadiga erishish jarayonining umumiy mazmuni,yani,avvaldan loyihalashtirilgan talim jarayonini yaxlit tizim asosida, bosqichma bosqich amalga oshirish,aniq maqsadga erishish yolida muayyan metod,usul va vositalar tizimini ishlab chiqish, ulardan samarali, unumli foydalanish hamda talim jarayonini yuqori darajada boshqarishni ifodalaydi.
Oqituvchini samarali faoliyat korsatishga undovchi darsning metodik ishlanmasidan farqli olaroq, talim texnologiyasi oquvchilar faoliyatiga nisbatan yonaltirilgan bolib, u oquvchilarning shaxsiy hamda oqituvchi bilan birgalikdagi faoliyatlarini inobatga olgan holda, oquv materiallarini mustaqil ozlashtirishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi.
pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi oquvchi shaxsini rivojlantirish orqali talim maqsadiga erishishni taminlashdan iborat.
Talim texnologiyasi xususida yaratilgan adabiyotlarda ushbu tushunchaga berilgan tariflarga asoslangan holda ushbu tushuncha quyidagicha sharhlangan :
pedagogik texnologiya muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, aniq maqsadga yonaltirilgan hamda ushbu maqsadning natijalanishini kafolatlovchi pedagogik faoliyat jarayonining mazmunidir.
Pedagog olim V.P.Bespalko pedagogik tizimning pedagogik texnologiyaning asosi ekanligini etirof etgan holda uning quyidagi unsurlaridan iboratdir deya takidlaydi:
O quvchi ;
talim tarbiyaning maqsadi;
talim tarbiya mazmuni;
oquv jarayoni;
oqituvchi yoki texnik vositalar;
talim tarbiyaning tashkiliy shakllari
Xalq xojaligining moddiy ishlab chiqarishga asoslangan sohalarida qollanilayotgan texnologiyalar mohiyatini organish hamda muammo doirasida nashr etilgan risolalar mazmuni bilan tanishish pedagogik texnologiya talim tarbiya faoliyatining yaxlit jarayoni togrisidagi fan ekanligini etirof etish imkonini berdi.pedagogik texnologiyaning quyidagi tarkibiy unsurlari uning asosini belgilashga xizmat qiladi: pedagogik texnologiyaning tarkibiy unsurlari
Talim jarayonining umumiy loyihasi talimni tashkil etishga bolgan ijtimoiy ehtiyoj
talim maqsadi. Talim mazmuni, shakl, metod, usul va texnikasi oquvchi faoliyati
oqituvchi faoliyati talim natijasi. Yuqoridagi fikrlarga muvofiq talim texnologiyasining tarkibiy tuzilmasi quyidagicha namoyon boladi.
Bizga yaxshi malumki, tarbiya jarayoni uzoq muddatli, murakkab, uzluksiz bolib u oziga xos xususiyatlarga ega. Garchi zamonaviy talim texnologiyasi oquvchining talim jarayonidagi yetakchilik rolini yoqlayotgan bolsa-da, tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi asosiy mavqeini egallay olmaydi. Chunki unda harakter, dunyoqarash yetarlicha shakllanmagan bolib, u bu borada tarbiyachining yordamiga ehtiyoj sezadi. Shu bois tarbiya texnologiyasi ham mantiqiy, ham tarkibiy jihatdan talim texnologiyasidan farq qiladi.
Tarbiya jarayonining mohiyati, qonuniyatlari hamda oziga xos jihatlari xususidagi mavjud nazariy va amaliy goyalarga, pedagogik bilimlarga tayangan holda tarbiya texnologiyasining tarkibiy qismlarini quyidagicha belgilandi:
tarbiya jarayonining umumiy loyihasi;
tarbiyani tashkil etishga bolgan ijtimoiy ehtiyoj (ragbat);
tarbiya maqsadi;
tarbiya mazmuni ( shakl, metod, usul va texnik vositalar);
oqituvchi (tarbiyachi) faoliyati ;
oquvchi (tarbiyalanuvchi) faoliyati;
tarbiya samarasi ( natija ).
Ushbu fikrlar asosida tarbiya texnologiyasining tarkibiy tuzilmasi tasvirda quyidagicha namoyon boladi.
Pedagogik texnologiya ozida quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi:
pedagogik texnologiya pedagogik jarayonni takomillashtirish, o’ptimallashtirishga bolgan ijtimoiy ehtiyojni qondirish omili sanaladi.
pedagogik texnologiya didaktik hamda tarbiyaviy harakterdagi, shuningdek, talim tarbiya jarayonini samarali, mahoratli tarzda tashkil etish borasidagi nazariy hamda amaliy bilimlar majmui, metodologik fan sifatida namoyon boladi.
pedagogik texnologiya talim tarbiya jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi yaxlit jarayondir.
pedagogik texnologiya yonaltiruvchanlik vazifasini bajaradi, yani, u shaxsni rivojlantirish, tarbiyalash, shakllantirish uchun xizmat qiladi.
pedagogik texnologiya - shaxsiylik xususiyatiga ega bolib, muayyan texnologiyalarni talim tarbiya jarayonida qollashga nisbatan yagona, qatiy, meyoriy (standart) talablar qoyilmaydi. Har bir pedagog u faoliyat yuritayotgan talim tarbiya muhitining xususiyatlari, mavjud ichki va tashqi shart sharoitlarini inobatga olgan holda muayyan texnologik yondashuvni amalga oshirish imkoniyatiga ega.
pedagogik texnologiya ozida talim, tarbiya va shaxs taraqqiyoti
(kamoloti) birligini ifoda etadi.
Pedagogik texnologiyaning asosiy maqsadi komil shaxsni shakllantirish uchun poydevor bolgan pedagogik jarayonni takomillashtirish, inson’arvarlashirish, oquvchining mustaqilligini taminlash, oqitish jarayonida texnik vositalar imkoniyatlaridan samarali foydalanishga erishishdan iborat.
Pedagogik texnologiyani qollash jarayonida quyidagi vazifalar hal etiladi:
Mazkur vazifalarning ijobiy hal etilishi quyidagi shartlarga amal qilinishiga bogliq:
Mavjud shart -sharoitlarni inobatga olgan holda faoliyatni tashkil etish.
Oquvchi ( tarbiyalanuvchi)larnning yosh, fiziologik, ‘sixologik hamda shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish.
Talim (tarbiya) jarayonini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish.
Oquvchi ( tarbiyalanuvchi)lar faoliyatini obyektiv nazorat qilish va baholash.
Xususiy fanlarni oqitish jarayonida imkon qadar, albatta, samarali ravishda texnik vositalar imkoniyatidan keng foydalanish.
Pedagogik texnologiya ozida quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi:
Pedagogik texnologiyaning nazariy asoslari umumpedagogik, xususiy-metodik hamda lokal (modul) bilimlarga asoslanadi. Shu bois pedagogik xodimlar, shuningdek, bolgusi oqituvchilar oz faoliyatlarida pedagogik texnologiyadan foydalanishni oz oldilariga maqsad qilib qoygan bolsalar, yuqorida qayd etilgan bilimlarni puxta ozlashtira olishlari lozim. Zero, pedagogik texnologiya puxta ozlashtirilgan pedagogik bilimlarga tayanilgan holda tashkil etiladigan yuksak samarador pedagogik faoliyat jarayonidir.
Dostları ilə paylaş: |