vüqar və təşəxxüslə tuturlar, çünki onlarm yüksək rütbəsi
onlan daha təkəbbürlü edir; məhz buna görə də onlar özlə-
rini məhdudlaşdırırlar. Onlarm vüqan yumşaqlığı ilə seçilir,
təşəxxüsləri isə ədəbi ilə fərqbnir. Onlar ədabtsiz davranan-
da da onlarm hərəkətləri əhəmiyyətli görünür.
Xoşbəxt (eytychia), uğurlu adamm xarakterinə gəldik-
də isə, o, qismən göstərdiyimiz xarakter cizgilərinə malikdir,
ona görə ki, эп ali şey kimi görünən xoşbəxtlik hakimiyyətə
və yaxşı uşaqlara malik olmağa aid olunur; xoşbəxtlik öz
ardınca fıziki nemətlər bolluğu gətirir. Xoşbəxtliyin təsiri
altmda insanlar heç kəsi bəyənməyən və düşüncəsiz olurlar;
xoşbəxtlik ilə xarakterin эп gözəl bir cizgisi bağlıdır ki, bu
da məhz xoşbəxt insanlar allahsevən olurlar; onlar bəxtləri-
nin beb gətirməsi nəticəsində əldə etdiklərinə görə tanrıya
inanır və ona lazımi qaydada münasibət bəsləyirlər.
Biz xarakter cizgiləri haqqmda yaşa və xoşbəxtliyə
uyğun şəkildə damşdıq; əks olan isə əks olandan aydın olur,
məsələn, kasıb və bədbəxt, hakimiyyətə malik olmayan ada
mm xarakteri.
18. Нэг bir natiqin öz nitqim təqib etdiyi məqsəd. -
Нэг üç növdən olan nitqlərdə yararlı olan sübu-
tetmə üsullan
tnandırıcı nitqlər qərar qəbul etmək üçün tətbiq olu
nur (ona görə ki, bildiyimiz və haqqında qərar qəbul etdiyi-
miz şey üçün heç bir nitq lazım deyil), bu isə о halda olur ki,
о vaxt kim isə nitqin köməyi ilə hər hansi bir şəxsi ya dib
tutur, ya da çəkindirir, məsəbn, adamlar hakimi dib tuta-
raq və inandiraraq beb edirbr; ümumiyyətb, kimi inandinr-
larsa, demək о da hakimdir; və fərqi yoxdur, adam öz nitqi-
ni rəqibinə müraciətb deyir, ya da təklif olunmuş mövzuda
danışır, ona görə ki, nitqdən istifadə edərək əks rəyləri dar-
madağm etmək lazımdır, nitqin düşməni əks rəybrdir. Epi
deyktik nitqbrdə də beb qaydada hərəkət etmək lazımdır,
126
çünki, nitq dinləyicidə bir növ hakimi görür. Ətrafında
mübahisələr və məsləhətbşməbr gedən mövzu əsas məsəb
olur.
Daha əwəl, məşvərəiçi39 nitqlərdən danışan zaman biz
dövbt quruluşu növbrinə uyğun xarakterlər haqqmda da-
nışdıq, odur ki, biz indi dinbyicibrin xasiyyətlərinə uyğun,
etik nitqbri песэ və nəyin köməyi ilə tərtib etməli olduğu-
muzu araşdırmahyıq.
Madam hər bir nitq növünün xüsusi məqsədini göstər-
dik40 və onların hamısı haqqmda гэу və mühakimələri top-
ladıq ki, məşvərətçi, epideyktik və məhkəmə nitqlərində na-
tiqbr inandırma üsullarmı onlardan əxz edir, madam, bun
dan başqa biz araşdırdıq ki, nəyin köməyi ilə nitqbri etik
ebmək olar, onda bizim üçün ancaq ümumi prinsipbr haq
qmda danışmaq qalır, çünki, hamıya öz nitqlərində mümkün
olan və mümkün olmayan şeybr haqqmda mühakimələrdən
istifadə etmək və bəzilərinə nəyin isə olduğunu, başqalarma
nəyin isə olacağmı göstərmək vacibdir. Bundan başqa, bö-
yüklük haqqmda top bütün nitqbr üçün ümumidir, beb ki,
mübaliğə və kiçiltmə fiqurlarından bütün natiqbr - həm
inandıran, həm çəkindirənbr, həm tərif və məzəmmət edən-
lər, həm də təqsirləndirən və bəraətbndirənbr istifadə edir
br.
Bunu nəzərdən keçirərək biz ümumiyyətlə entimema
lar haqqmda, əgər bir şey tapsaq, misallar haqqında danış-
mağa cəhd edəcəyik ki, qalanlarını da əlavə edərək эп əvvəl-
dən qarşımıza qoyduğumuz vəzifəni yerinə yetirək.
Dediyimiz kimi41 toplardan epideyktik nitqbrə daha
çox mübaliğə topu, məhkəmə nitqbrinə “baş vermiş” topu
xasdır, çünki baş vermişə görə qərar çıxarılır, məşvərətçi
nitqlərə isə “mümkün” və “gələcək” xasdır.
127
19. “Mümkün olan" va "mümkün olmayan” anlayış-
ları. - Bu anlayışlara uyğun gələn nədir? - Eh-
timala əsaslanan sübutlar (keçmişə və gəhcəyə
dair). - Böyük və kiçik olan haqqmda
Əvvəlcə mümkün olan və mümkün olmayan haqqmda
danışaq. Əgər əks olan tərəflərdən biri mövcud ola bilərsə,
onda о biri tərəf də mümkün gorünə bilər, məsələn, əgər in
san üçün sağalmağa imkan varsa, onda xəstələnməyə də im-
kan var, çünki, eyni bir imkan (qabiliyyət) hər iki əks tərəfə
aiddir, onlar elə buna görə də əksdirlər. Əgər bir şey
mümkündürsə, onda ona uyğun başqa şey də mümkündür.
Əgər daha çətin şey mümkündürsə, onda daha asan şey də
mümkündür. Əgər пэ isə yaxşı və gözəl görkəmdə ola bilər-
sə, onda o, ümumiyyətlə, adi halda. da ola bilər, çünki, yaxşı
evin yaradılması adi evin yaradılmasından çətindir.
Bir şeyin əvvəli yarana bilirsə, onun sonu da yarana
bilər, çünki, mümkün olmayan şeylərdən heç пэ yaranmır,
пэ də yarana bilməz, məsələn: diametrin ortaq ölçüləri yara
na bilməz və yaranmır. Sonu mümkün olan şeyin əvvəli də
mümkündür, çünki, hər şey əvvəldən başlanır. Həyat ya da
törəmək nəticəsində yaranan bir şey varsa, onda əwəldə gə-
lənin olması da mümkündür, məsələn, kişi yarambsa, onda
uşaq da yarana bilər, çünki sonuncu əvvəl gəlir. Əgər uşağın
yaranması mümkündürsə, onda kişi də yarana bibr, çünki,
uşaq başlanğıc deməkdir. Təbiətən sevgi və ehtiras predmeti
olan şey də mümkündür, çünki, böyük əksəriyyətlə heç kim
mümkün olmayan şeybri arzulamr. Elm və incəsənətin
predmeti olan şeybr də ola bibr, var və yarana bibr. Həm
də e b şey mümkündür ki, onun başlanğıcı bizim məcbur edə
bildiyimiz və ya inandıra bildiyimiz adamlarm ixtiyarmda
olsun, bizim qüvvəcə üstiin olduğumuz, əmrimizdə olan, ya
da dost olduğumuz adamlar bebbridir. Hissələri mümkün
olan tam da mümkündür və çox halda tamı mümkün olanm
hissəbri də mümkündür, çünki əgər prosxizma, kefalida və
128
xiton42 yarana bibrsə, onda ayaqqabı da yarana bibr, əgər
ayaqqabı yarana bibrsə, onda prosxizma və kefalida da ya
rana bibr. Əgər cins mümkön olan şeylərin sırasına daxil-
dirsə, onda növ də mümkündür, əgər növ mümkün olan şey-
dirsə, onda cins də mümkündür; əgər gəmi mümkündürsə,
onda triera da mümkündür, əgər triera mümköndürsə, onda
gəmi də mümkündür. Əgər təbiətlərinə görə qarşıhqlı nis-
bətdə olan iki şeydən biri mümkündürsə, onda onlardan
ikincisi də mümkündür, məsəbn, əgər iki misal mümkündür-
sə, onda onun yarısı da mümkündür, əgər yan mümkün-
dürsə, onda iki misli də mümkündür. Əgər hər hansı bir şey
təcrübəsiz və hazırlıqsız halda yaradıla bilibsə, onda məha-
rətin və təcrübənin köməyi ib daha çox mümkün ola bilər,
məhz buna görə də Aqafon deyib:
Ancaq bir şeyi məharətlə ebməliyik
О biri bizə zərurət və qismətdən özü çatacaq.43
Daha pis, daha zəif və daha az dərrakəli insanlar üçün
mümkün olan, onlara əks olan insanlara daha da çox müm-
kündür. tsokrat da beb demişdir ki, Evfınin öyrəndiyi şeyi,
onun özünün icad edə bilməməsi qəribə olardı.44 Mümkün
olmayana gəldikdə isə, aydındır ki, bu deyibnbrin əksinə
olanlar ona aid olmalıdır.
Nəyin isə baş verdiyinin sübutunu aşağıdakılarm kö-
məyi ib etmək olar. Birincisi, əgər hadisəbrin təbii axarında
az rast olunan şeybr baş verirsə, onda tez-tez rast olunan
şeybr də baş verə bibr. Əgər adətən sonra baş verən şeylər
baş veribsə, deməli, əwəl olmalı olanlar da baş verib, məsə-
b n , əgər kim isə nəyi isə unudubsa, deməli, haçansa onu bi-
lib. Əgər birisi nəyi isə düzəltməyi arzulayırsa və bunu baca-
ra bilirsə və arzusunu yerinə yetiribsə, bu о deməkdir ki,
hamı nəyi isə arzulayanda imkan tapan kimi arzusunu yeri-
ni yetirəcək və heç nə ona mane olmayacaq. Yenə də, əgər
insan nəyi isə arzulayırsa və kənardan ona heç nə mane ol-
129
Dostları ilə paylaş: |