səbəbdən alınır ki, həqiqətəuyğun burada mütləq həqiqətə-
uyğun deyil, nisbidir. Karaksin123 sənəti də bu topdan yara-
dılıb: o, elə hallarda yararlıdır ki, ittiham olunanın ona qar-
Şi qoyulan ittihamda heç bir təqsiri olmasm, məsələn, əgər
zəif bir adam kimi isə döyməkdə ittiham olunursa, onu belə
bir əsasla müdafıə etmək olar ki, bu həqiqətəuyğun deyil; ya
da əgər güclü bir adam kimi isə döyməkdə ittiham olunursa,
уепэ də müdafiə üçün bəhanə var İci, bu həqiqətəuyğun dey
il, çünki, bu həqiqətəuyğun görünməli idi. Başqa hallarda da
eyni şey olur: insamn ittihama aidiyyatı ya olur, ya da ol-
mur, həm bu, həm də digəri həqiqətəuyğun görünür, həm də
birincisi, şərtsiz həqiqətəuyğundur, ikindsi isə şərtli, yəni
bizim yuxarıda dediyimiz kimi. Bu məhz elə şeydir ki, buna
qaranı ağartmaq deyirlər. Bunun nəticəsi olaraq insanlar
haqlı şəkildə Protaqorun sənətini pisləyirdilər, onun sənəti
yalan Və həqiqətəuyğun saxta görüntüsündən ibarətdir, belə
şeyə ritorika və sofıstıkadan başqa heç bir sənətdə rast gəl-
məkolmaz.
Biz əsil və görüntülü entimemalardan damşdıq. tndi isə
deyilənlərlə əlaqədar olaraq entimemaların məhv edilməsin-
dən damşmaq lazımdır.
25. Sillogizmhrin məhv edilməsinin (lysis) iki üsulu
Sillogizmi ya əkssillogizmi qurmaqla, ya da etiraz et-
məklə məhv etmək olar. Əks olan sillogizmə gəldikdə isə,
aydındır ki, onu bizim göstərdiyimiz elə həmin toplar əsasın-
da qurmäq olar, çünki, sillogizmlər mümkün olan müddəa-
lardan yaradılmalıdır və belə görünən bir çox müddəa bir-
birinə ziddir. Etirazlar “Topikdə” olduğu kimi dörd üsulla
edilir: onlar ya predmetin özündən, ya ona oxşar olandan,
ya ona əks olandan, ya da artıq müzakirə olunmuş pred-
metdən götürülür. Man predmetin özündən götürülmüşü eti
raz adlandınram, məsələn, belə bir halda: əgər sevgi barə-
sində qurulmuş entimema sevginin gözəl olması mənasında-
158
dırsa, onda ikili etiraz mümkündür: ya ümumiyyətlə demək
olar ki, hər bir nöqsan pis olan bir şeydir, ya da qeyd etmək
olar ki, pozğun sevgi halları olmasaydı, “kavno sevgisi” 125
ifadəsi də olmazdı.
Etiraz sözügedənə əks olan anlayışdan götürülür, məsə-
lən, yaxşı insanm öz bıitün dostları üçün xeyirxahlıq etməsi
haqqmda entimema qurulän zaman etiraz etmək olar ki, pis
adamlar da öz dostlarına pislik etmirlər.
Etirazlar oxşarhq anlayışından götürülür (iqtibas olu-
nur), məsələn, əgər pislik görmüş insanların həmişə nifrətlə
dolu olmasi haqqmda entimema qurulubsa, onda buna eti
raz etmək olar, çünki, yaxşılıq görmüş insanlar da heç də
həmişə sevgi ilə dolu olmurlar.
Məşhur şəxslərin qərarları etiraz kimi istifadə oluna
bilər, məsələn, əgər birisi belə bir entimema desə ki, sərxoş-
ları bağışlamaq lazımdır, çiinki, onlar hərəkət edərkən пэ
etdiklərini bilmirlər. Bunä etiraz etmək olar ki, belə olan
halda Pittak126 təqdirəlayiq deyil, əks halda o, sərxoş və-
ziyyətdə törədilmiş hərəkətlərə görə böyük cəzalarm verilmə-
si haqqmda qanun çıxartmazdı.
Beləliklə, entimemalar dörd mənbədən irəli gəlir, bu
dörd mənbə bunlardır: həqiqətəuyğunluq, misal, sübut, əla-
mət. Həqiqətən də olanm, ya da əksər hallarda olanm əsa-
sında tərtib olunan entimemalar həqiqətəuyğun olana əsas-
lanan entimemadır, bir və ya bir çox hallarm bənzəri əsasm-
da istiqamətləndirmə yolu ilə (пэ zaman ki, biz ümumi
müddəanı götürür, sonra onun əsasında xüsusi bal üçün пэ-
ticə çıxardırıq) alınan entimema isə sübuta əsaslanan enti-
memadır. Əlamətlərin köməyi ib yaranan entimemalar
mövcud olan və mövcud olmayan, ümumi və xüsusi anlayış-
lardan irəli gələn entimemadır. Həqiqətəuyğunluq elə şeydir
ki, həmişə olmasa da, əksər hallarda olur. Aydındır ki, belə
entimemaları onlara qarşı etirazı qoymaqla həmişə məhv
etmək olar, həm də etiraz heç də həmişə həqiqət olmur,
onun görüntüsü də ola bilər, belə ki, etiraz edən entimemanı
159
təkcə həqiqətəuyğun olmadığma görə məhv etmir, ona görə
edir ki, o, zəruri deyil. Buna görə də bu paralogizmdən isti-
fadə hənuşə müdafiə olunan öçün ittihanıçıdan daha çox
sərfəlidir, belə ki, ittihamçı həqiqətəuyğun olanın köməyi ilə
sübut edir; bu iki şey heç də eyni deyil, yəni entimemanın
həqiqətəuyğun olmadığına görə məhv eləmək, ya da zəruri
olmadığına görə məhv eləmək: əksər hallarda olan şeylər
həmişə etiraza səbəb olur, çünki, əks halda о həqiqətəuyğun
olmazdı, daim mövcud olardı və zərurət xarakteri daşıyardı.
Madam entimema bu üsulla məhv olunur, onda hakim
düşünür ki, iş həqiqətəuyğun deyil, ya da bizim dediyimiz
kimi burada paralogizmdən istifadə edərək beta hesab edir
ki, bu iş onluq deyil, çünki, hakim təkcə zəruri olanın əsa-
smda deyil, həm də həqiqətəuyğun olanın əsasmda da
mühakimə etməlidir, məhz bu öz yaxşı nöqteyi-nəzərinə görə
mühakimə etnıək deməkdir. Nəyin isə zərurət olmadığı haq-
qmda qərar çıxarmaq kifayət deyil, həm də onun həqiqətə-
uyğun olmadığmı sübut etmək lazımdır. Bu vaxt baş tuta
bilər ki, etirazm əsaslandığı şey əksər hallarda baş versin.
Etiraz belə xarakteri iki şərtdən asılı olaraq daşıya bilər -
vaxtdan, ya da işin özündən. Ən yaxşısı isə hər iki şərtin əldə
nəqd olmasıdır, çünki hər hansı şey tez-tez belə şəkildə olan-
da daha həqiqətəuyğun olur.
Əlamətlər və bizim qeyd etdiyimiz əlamətlərə əsasla-
nan entimemalar hətta həqiqətən də mövcud olsalar belə,
əwəl dediyimiz kimi məhv olacaqlar. Sillogizm üçün heç bir
əlamətin zəmin ola bilmədiyi isə bizə “Analitikadan”127 ay-
dındır.
Misallara əsaslanan entimemaları məhv etmək üçün
eynilə həqiqətəuyğunluğa əsaslanan entimemalar üçün isti-
fadə edilən təbb olunur: əgər əlimizdə misal ilə uzlaşmayan
bir şey varsa, onda entimema artıq о mənada məhv olunub
ki, həmin misal zərurət xarakteri daşımır (hətta iş əksər hal
larda, ya da tez-tez başqa cür olsa da).
160
Əgər şeylər və hadisələr böyük əksəriyyətb beb olursa,
yəni rəqibin dediyi kimi baş verirsə, onda mübahisə edərək
sübut etmək lazımdır ki, əlimizdə olan hadisə о biri hadisə-
1эгэ bənzəmir, ya da onlarla eyni şəraitdə baş verməyib, ya
da ümumiyyətb onlardan nədə isə fərqbnir.
Sübutlara və sübutlara əsaslanan entimemalara gəl-
dikdə isə, onları sillogizm üçün zəmin rolu oynamadıqlarına
görə məhv ebmək olmaz; bu da bizə artıq “Analitikadan”
məlumdur. Bircə iddia olunanm əslində olmadığın sübut
etmək qalır. Amma onun mövcud olması şübhəsizdirsə və
buna sübut varsa, onda iddia artıq danılmaz olur. O, vaxt
artıq bütün sübutlar aydın olur.
26. MübaHğə v
Mübaliğə və azaltma entimema elementi deyil; mən
element və top129 deyəndə eyni şeyi nəzərdə tuturam: özündə
çoxlu entimema toplamış şey element və topdıır. Mübadib
və azaltma özləri sübutetmə üçün entmemadırlar; nəyin isə
böyük və ya kiçik olduğu kimi, eynib sübutetmədə də пэ isə
yaxşı və ya pisdir, ədalətli və ya ədalətsizdir, ya da buna
uyğun bir şeylər var. Bütün bunları nümayiş etdirən pred-
m etbrin sillogizm vn entimemaya aidiyyatı var, əgər bu
pı edmetbrin hər biri entimemanın topu deyilsə, onda müba-
liğə və azaltma da bu xüsusiyyətlərə malik deyil. Məhv edib
bibn entimemalar hansı isə xiisusi bir növdən olan entime
ma deyil, çünki, insanın entimemanı ııəyi isə sübut, ya da
nəyi isə etiraz edərək məhv etməyi, onun rəqibinin isə əksinə
olaraq sübut etdiyi aydındır, məsəbn, əgər birisi nəyin isə
olduğunu sübut etsə, ikincisi bunun olmadığım sübut et-
məyə çalışacaq və ya birincisi sübut etsə ki, пэ isə olmayıb,
ikincisi sübut edəcək ki, пэ isə olub.
Beb olan halda, burada heç bir fərq yoxdur, çünki
həm bu, həm də digəri eyni vasitəbrdən istifadə edir, ımhz
onlar nəyin olmadığını, ya da olduğu haqqında entimemala-
161
Dostları ilə paylaş: |