isə vuruşmamağı üstün tutur və bu hüququ sürgün bahasma
əldə edirdilər.
Daha bir top nəyin isə nəticəsində olan və ya ola bi-
ləcək bir şeyin olduğu və ya baş verdiyi haqqında müddəa-
dan ibarətdir, məsəbn, birisi nəyi isə hər hansı bir şəxsə о
məqsədlə bağışlayır ki, sonradan bu şəxsi dilxor etmək üçün
həmin hədiyyəni geri alsın, buna görə də deyilir: “Tanrılar
bir çox insanlara öz xeyirxahlıqlarma görə çoxlu uğurlar
göndərmirlər, ona görə göndərirlər ki, onlar daha böyük bə-
lalara düçar olsunlar”97. Antifontun “Meleaqr” tragediya-
sından olan sözlər də buradandır: “Onlar burada heyvanları
öldürmək üçün yığılmayıblar, ona görə yığılıblar ki, Meleaq-
rm98 Yunanıstan qarşısındakı şücaətinin şahidləri olsunlar”.
Teodektın “Ayaks” əsərindən olan sözlər də buradandır:
“Diomed Odisseyə hörmət etdiyinə görə onu özünə yoldaş
seçməyib, о məqsədlə seçib ki, yoldaşı qoçaqlıqda ondan bir
qədər geridə qalsın”.99 Ona görə ki, onun məhz buna görə
belə etməsinin ehtimalı var.
Məhkəmə çəkişmələri və məşvərətlərdə ümumi olatı
daha bir top yardım göstərən və maneçilik törədən səbəbləri,
eləcə də təsiri altında insanların nəyi isə etdikləri və ya et-
məkdən qaçındıqları səbəbləri nəzərdən keçirməkdən iba-
rətdir; bu səbəblər elədir ki, onlar əldə olanda gərək bir şey
eləyəsən, əldə olmayandan isə eləmək lazım deyil, məsəbn,
əgər nə isə insanın özü üçün, ya da onun dostları üçün
mümkün, asan və faydalıdırsa, ya da düşmənləri üçün zərərli
və faydasızdırsa, ya da əmələ görə cəza əməlin özündən ki-
çikdirsə. Adamlar bu motivlərə əsaslanaraq həvəslənir, əks
motivlərə əsaslanaraq isə rədd edirlər. İnsanlar elə həmin
motivlərə əsaslanaraq ittiham edir və bəraət qazanırlar: öz-
lərini təmizə çıxaran zaman nəyin isə baş verməsinə mane
olan səbəbbrə istinad edirlər, yardım edən səbəbbrə isə isti-
nad edərək ittiham edirbr. Pamfll və Kallippin100 bütün sə-
nəti bu üsuldan ibarətdir.
150
Daha bir top eb şeylərdən alınır ki, onlar baş verdikb-
ri halda özlüyündə mümkün olmayan kimi görünürbr; bu
top ona əsaslanır ki, belə şeybr mövcud olmasaydılar, ya da
mövcud olmağa yaxın olmasaydılar, bu cür görünməzdibr.
Bundan başqa, top həm də ona daha çox əsaslanır ki, insan
lar mövcud olana, ya da mümkün olana inamrlar; əgər пэ
isə inam yaratmırsa və mümkün deyildirsə də, hər halda hə-
qiqi ola bilər, çünki, şey təkcə mümkün olan və həqiqiyə ox-
şayan olduğuna görə həqiqi deyildir, məsəbn Pitf101 şəhə-
rindən olan Androklun qanunu tənqid etdiyi zaman onun
sözbrinə qarşı qalxan hay-küyə beb cavab vermişdir: “qa-
nunların ancaq onlara düzəliş verən qanunlara ehtiyacı var,
ona görə ki, balıqların da duza ehtiyacı var, halbuki duzlu
mühitdə yaşayan varlıqların duza ehtiyacı olması mümkün
olmayan və ağlasığmaz görünür, eləcə də zeytunun da yağa
ehtiyacı var, baxmayaraq ki, yağın alındığı şeyin yağa ehtiy-
acı olması qeyri-adi görünür”.
Digər top ifşaedici olub ziddiyyətlərin nəzərdən keçi-
rilməsindən ibarətdir, bu ziddiyyətlər bütün zaman, hərəkət
və nitqlərdən aydın görünməlidir və bu ziddiyyəti ya rəqibin
ayağına yazmaq olar, məsəbn: “o, sizi sevdiyini deyir, am
ma Otuzlar sui-qəsdində iştirak edir; у a da özümüzə aid et-
mək olar, məsələn: “о, deyir ki, т э п məhkəmə çəkişmələrini
sevirəm, amma sübut edə bilmir ki, т э п haçansa ya özümə,
ya da rəqibimə qarşı heç olmazsa bir çəkişmə aparmışam”
və ya məsəbn: “bu adam heç vaxt, heç nəyi borc verməyib,
т э п isə bir çoxunu köləlikdən azad etmişəm”.
Əvvəlbr barəsində haqlı və ya haqsız şəkildə böhtan
yaranmış adamlara və şeylərə dair daha bir top var ki, bu
top yaranmış rəyin təhrif olunmasının səbəbinin izahından
ibarətdir, çünki, həmişə nəyin isə nəticəsində başqa cür
görünən şey olur. Məsəbn, öz oğlunu öpməsi nəticəsində bir
qadın haqqmda şayiə çıxır ki, o, oğlu ib əlaqədədir, amma
bunun səbəbi deyibn zaman böhtan aradan qalxır. H əb
151
Teodektin «Ayaksında» Odissey Ayaksa deyir ki, niyə Ay-
aks cəsur olduğu halda belə görünmür.
Daha bir top səbəbdən yaranır; bu top belə bir sübut-
dan ibarətdir: əgər nə isə varsa, onda onun səbəbi də Var və
nə isə yoxdursa, onda onun səbəbi də yoxdur; çünki, səbəb
və onun səbəb kimi xidmət etdiyi şey birgə mövcuddur və
səbəbsiz heç bir şey mövcud ola bilməz, məsələn, Frasibul
Leodamantı ittiham edir ki, onun adı Akropol sütununa ya-
zılıbmış və o, bu yazmı Otuzların hakimiyyəti zamam po-
zub, özünü təmizə çıxaran Leodomant isə bildirir ki, bunun
heç bir mənası yoxdur, əgər onun xalqa nifrəti haqqında
sütunda yazılsaydı, Otuzlar ona daha çox inanardılar.
Daha bir top məsləhət olunandan, ya da indi elədiklə-
rindərt, у a da artıq eləmiş olduqlarmdan daha yaxşı və baş-
qa cür eləmək olardımı, ya da indi eləmək olarmı kimi
müzakirədən ibarətdir, çünki, aydmdır ki, əgər bu belədirsə,
onda adam filan şeyi eləməyib, beb ki, heç kim könüllü və
şüurlu şəkildə pis şeyə üstünlük vermir. Amma belə mülahizə
düzgün deyil, çox vaxt sonradan aydın olur ki, necə daha
yaxşı eləmək olardı, əvvəl isə bu aydm olmur.
Daha bir top insanlann daha əvvəl edilmiş пэуэ isə əks
olan şeyi ebmək istədikləri zaman, hər iki variantı bir yerdə
nəzərdən keçirməsindən ibarətdir, məsələn, Ksenofan ondan
Levkoteya üçün qurban kəsmək və onun üçün yas saxla-
mağın lazım olub-olmadığını soruşan eleatlara məsləhət ve-
rir ki, əgər onlar Levkoteyanı ilahə hesab edirlərsə onun
üçün yas saxlamasınlar, əgər insan hesab edirbrsə qurban
kəsməsinlər.103
Daha bir top buraxılmış səhvbr əsasmda ittiham, yada
bəraət olunmaqdan ibarətdir, məsələn, Karkinin “Medeya”
əsərində Medeyanı öz uşaqlarını öldürməkdə ittiham edirbr,
çünki onlär ortada görünmürdübr; Medeya öz ifadəsini
uşaqiarın aradan götürülməsində tapmış bir hərəkət edir.
Medeya isə özünü onunla təmizə çıxarmağa çalışırdı ki,
uşaqları deyil, Yasonu öldürmək istəyirdi və əgər o, bunu
152
etməyib, о birini etsəydi, səhv etmiş olardı.104 Feodorun
bütün sənəti əvvəl başdan bu top və entimema növündən
ibarətdir.105
Digər top isə addan əldə olunur, necə ki, Sofokl deyir:
Bu Sideronun eynidir, üstəlik eyni adı da daşıyır.106
Adətən tanrıları torifləyən zaman beb deyirbr, Konon
bu qayda ib Frasibulu “məsləhət verməyə cəsur” adlandırır,
Herodik isə Frasimaxa “Sən həmişə mübarizədə cəsıırsan”
və Pola isə “Sən həmişə dayçasam” deyir.107 Herodik həm
də qanunverici Drakon haqqmda deyib: “onlar elə sərtdir
ki, elə bil onlar insanm deyil, drakonundur” Evripidin He-
kubası isə Afrodita haqqında belə deyib:
İnsanların rəyinə görə kor ehtiras görəsən
Afroditada Afrosinyadan deyil ki”,109
Xeremon isə beb deyir:
Adım gələcəkdə olacaq fəlakətdən götürmüş Penfey.110
Ifşaedici entimemalar nümunəvi entimemalardan daha
geniş istifadə olunur. Çünki, ifşaedici entimema əks rəybrin
qısa külliyyatından ibarətdir, onlar yanaşı duranda dinləy-
icibr üçün daha anlayışlı olurlar. Amma, həm ifşaedici, həm
də göstərən sillogizmbrdən эп çox təəssürat yaradanlar eb-
bridir ki, lap əvvəldən dinbyici tərəfindən sezilmiş olsunlar,
ona görə yox ki, onlar çox səthidirbr, ona görə ki, dinbyici-
b r nəticəni qabaqcadan hiss edərkən sevinirbr. Ən çox təəs-
sürat yaradanlar həm də ebbridir ki, nitqdə о qədər gec
meydana çıxırlar ki, dinbyicibr onları deyibn kimi başa
düşürlər.
153
Dostları ilə paylaş: |