şanlar döngələrdə təngnəfəs olur və gücdən düşürlər. Halbu-
ki, əvvəl, qarşılarında qaçışm son həddini görəndə yorğun-
luq hiss etmirdilər. Fasiləsiz üslub məhz bundan ibarətdir;
periodlardan tərtib olunmuş üslubə isə mən periodik üslub
deyirəm. Мэп period deyəndə müstəqil olaraq əvvəli və sonu
olan və ölçüləri asan görünə bilən frazaları nəzərdə tuturam.
Belə üslub xoş və anlaşıqlıdır; ona görə xoşdur ki, natamam
nitqin əksini ifadə edir və dinləyiciyə həmişə elə gəlir ki, o,
nəyi isə dərhal qavrayır və onun üçün пэ isə sona yetib; heç
bir şey hiss etməmək və heç пэуэ gəlib çıxmamaq isə heç də
xoşagələn şey deyil. Periodik nitq asan yadda qaldığı üçün
anlaşılandır, buna səbəb odur ki, periodik nitq rəqəmlərə
malikdir, rəqəm isə asanlıqla yadda qalır. Buna görə də ha-
mı şeirləri nəsrdən daha yaxşı yadda saxlayır, çünki şeirlər
rəqəmə malikdir və rəqəmlə ölçülürbr. Period fıkirlə birlikdə
sona yetməlidir, Sofoklun şeirləri kimi parçalanmalıdır:
Calydön men hede gaia Pelopias chthonos.52
belə parçalanma zamanı deyibn fıkri demək istədik-
brinə əks olan mənada başa düşmək olar, məsələn, misal
gətirilmiş halda olduğu kimi fıkirləşmək olar ki, Kalidon
Peloponnesdə yerləşib. Period bir neçə üzvdən ibarət, ya da
sadə ola bilər.
Bir neçə üzvdərt (cöla) ibarət period tamamlanmış fra-
za görkəmində olur, o, ayrı-ayrı hissələrə bölünə bibr və yu-
xarıda rnisal göstərilmiş period kimi bölünmüş şəkildə deyil,
birnəfəsə, tam deyib bibr. Kolon periodun üzvü və onun
hissəbrindən biridir. Bir üzvlü periodu mən sadə adlandırı-
ram. Nə periodun üzvbri, пэ də periodlar пэ qısaldılmış, пэ
də uzun olmamalıdırlar, çünki qısa fraza çox vaxt dinləyici-
b ri duruxdurur; doğrudan da, dinbyici özündə təsəvvür et-
diyi həddə doğru irəli gedən zaman nitqin kəsilməsi nəticə-
sində geriyə oturur və eb bil maniəyə rast gələrək duruxur.
Uzun periodlar isə dinbyicibri dalda qalmağa məcbur edir:
eynib beb, gəzintiyə çıxan adamlar təyin olunmuş hüdud-
lardan кэпага çıxaraq bir yerdə gəzintiyə çıxdıqları adamla-
182
rı geridə qoyurlar. Eyni şəkildə, uzun periodlar da bütöv bir
nitqə çevrilir və prelyudiyaya bənzəmiş olurlar və bu zaman
eb hal əmələ gəlir iki, Xioslu Demokrit Melanippidə rişxənd
etmişdir:
Başqası üçün pislik etməyi düşünən, pisliyi özü üçün
düşünür,
E b uzun prelyudiya da onu yazanın özü üçün böyük
pislikdir.53
Uzun periodları tərtib edənlər haqqmda da eyni şeyi
demək olar. Amma, çox qısa periodlar da period deyil, on
lar dinbyicibri irəliyə çox sürətb aparırlar.
Bir neçə üzvdən ibarət period ya bölüşdürücü, ya da
onun əksi olur. Bölüşdürücü perioda misal:
“Мэп tez-tez ona təəccüb edirdim ki, təntənəli yığmc-
aqları qanunibşdirən və gimnastik yarışları təsis edən kim-
dir” .54 Əks olan period ebdir ki, onun hər iki üzvündə əks
olanın biri digəri ib yanaşı durur, ya da eyni bir üzv iki əks
olanla birbşir, məsələn: “Onlar xidməti həm onlara, həm
başqalarma, həm qalanlara, həm də onlarm ardmca gələnlə-
гэ göstərdilər; onlar ikincibrə onların evdə malik olduqla-
rmdan daha çox torpaq verdibr, birincibrə isə evdə kifayət
qədər torpaq saxladılar”.55 Burada əks olan bunlardır: qal-
maq, ardmca gəlmək, kifayət qədər, çox”. Eynib digər
cümlədə də: “pula ehtiyacı olanlar üçün də və onlardan isti-
fadə istəyənbr üçün də”56 - “istifadə” ib “əldə etmək” biri-
birinə əks qoyulur. Yenə də: “çox vaxt eb olur ki, beb şəra-
itdə ağıllı adamlar da müvəffəqiyyətsizliyə düçar olur, ağıl-
sızlar da müvəffəqiyyət qazamr”.57 Ya da: “onlar həmin an
qələbəyə görə mükafat aldılar, bir qədər sonra isə dənizdə
ağalığı əldə etdilər”.58 “O, öz qoşunlarım Hellespontun
üstündən körpü salmaqla və Afon dağını qazmaqla mate-
rikdə üzməyə və dənizdə piyada yeriməyə məcbur etdi”.59
«Mənşəyinə görə vətəndaş olanları vətəndaşlıq hüququndan
qanun hökmü ib məhrum etmək»60,“Onlardan bəziləri dəh-
183
şətli şəkildə həlak oldular, digərləri isə rüsvayçılıqla xilas
oldular .6I Şəxsi həyatda barbar qullarm xidmətindən isti-
fadə etmək, siyasətdə isə bir çox müttəfiqin qula çevrilməsini
seyr etmək”62, “Ya həyatda ikən sahib olmaq, ya da ölüm-
dən sonra buraxıb
g e tm ə k ” .63
Bir nəfər isə məhkəmədə Pifo-
lay və Likofrona münasibətdə belə deyib: “Onlar пэ qədər
ki, evdə idilər, bizi satırdılar, amma bura gələndə isə öz-
özlərini satdılar” 64 Bütün gətirilmiş misallar qeyd etdiyimiz
təsiri bağışlayır. Belə ifadə üsulu xoşagələndir, çünki, əks
olanları anlatmaq çox asandır, əgər onlar yanaşı dururlarsa,
onda onları anlatmaq daha da asanlaşır, həm də ona görə
ki, bu ifadə üsulu sillogizmə oxşayır, çünki, ifşa etmək əks
olanların birləşməsidir.
Əks olmaq (antithesis) belə olan şeydir. Bərabərləş-
dirmə (parnisosis) elə hala deyilir ki, bu zaman periodun hər
iki üzvü bərabər olur. Bənzətmə (paromoiösis) isə elə hala
deyilir ki, о vaxt hər iki üzvün kənar hecaları bənzər olsun;
bənzərlik mütləq ya əwəldə, ya da axırda olmalıdır; əvvəldə
adlar bənzər olur, axırda isə son hecalar, ya da eyni adın
müxtəlif halları, ya da eyni bir ad. Əvvəldə olan bənzərliyə
misallar: agron gar elaben agron par aytoy “o, ondan barsız
tarla alıb”,65 döretoi t’epelonto pararretoi t’epeessin - “On-
lan hədiyyələrlə rəhmə gətirmək, sözlərlə yola gətirmək
olar .66 Sonda olan bənzətməyə misallar: öiSthesan ayton
poidion tetocenai, all’ aytoy aition gegonenai - onlar
düşünmürdülər ki, o, uşağı doğub, düşünürdülər ki, o, buna
səbəb olub”, en pleistais de phrontisi cai en elachistais elpi-
sin - “sonsuz qayğılar və cüzi ümidlərlə”. Eyni ismin müxtə-
lif hallarda sonda durmasına misal: axios de stathnyai chal-
coys, oys axios ön chalcoy - “o, mis heykələ layiqdir, hal-
buki mis pul qədər qiyməti yoxdur”. Eyni sözün sonda tə-
krarlandığı hal: sy d ’ayton cai dzönta eleges cacös nyn gra-
pheis cacös, - “o, həyatda olanda da onun haqqmda pis da-
nışırdm, elə indi də ondan pis şeylər yazırsan”. Bənzərliyin
bir hecada olduğu hal: ti an epathes deinon, ei andr’eides
184
argon - “əgər işsiz adam görsəydin пэ cür narazılıq hiss
edərdik?” Ola bilər ki, eyni bir fraza hər şeyi - həm əks ola-
m, həm üzvlərin bərabərliyini, həm do sonsuzların bənzərliy-
ini özündə cəmləsin. Periodların müxtəlif başlanğıcları Teo-
dektin67 əsərlərində sadalanıb. Amma saxta əks olanlar da
ola bilir, məsələn, Epiarxın istifadə etdikləri: Gah onlarm
ölkəsində olurdum, gah da onların yanında”.68
10. Z ə rifv ə yaxşı ifadəhri haradan əldə edirlər? - Metaforaların
hansı növü daha çox diqqz>tə layiqdir?
Bu məsələni araşdıraraq demək lazımdır ki, zərif (as-
teia) və yaxşı (ta eydocimoynta lecteon) ifadələr haradan
əldə edilir. Belə ifadələri icad etmək istedadlı, ya da bu işdə
təcrübəsi olan adamın işidir, amma onlarm xüsusiyyətlərini
göstərmək isə elmin işidir. Indi isə onlardan danışaq və on-
ları sadalayaq. Bundan başlayaq - təbiidir ki, hər bir insana
nəyi isə asanlıqla öyrənə bilmək xasdır, hər bir söz isə
müəyyən mənaya malikdir, buna görə də, hər hansı bir bilik
verən sözlər bizim üçün daha xoş gəlir. Qeyri-adi sözlər bi
zim üçün anlaşılmazdır, ümumi istifadədə olan sözləri isə biz
başa düşürük. Bu cəhətdən metaforalar irəlidədirlər, rnəsə-
lən, əgər şair qocalığı biçindən sonra qalmış saplaq adlandı -
rırsa69, onda, o, nəsil anlayışınm köməyi ilə öyrədir və mə-
lumat verir, çünki, həm bu, həm də o, bir növ solmuş şeylər-
dir. Şairlərin istifadə etdiyi bənzətmə də eyni təsiri bağış-
layır, buna görə də onlar zərif görünürlər, əlbəttə, əgər onlar
yaxşı seçiliblərsə. Bənzətmə, əvvəl dediyimiz70 kimi, elə rne-
taforanın özüdür, fərqi ancaq müqayisə edilən sözün birləş-
dirilməsindədir; bu da daha uzun olduğuna görə, “bunun o ”
olduğunu təsdiq etmədiyinə görə bəyənilmir, elə bizim şüu-
rumuz da bunu tələb etmir.
Beləliklə, bizə elə о an bilik verə biləcək üslub və enti-
memalar zəruri olaraq zərif olacaqlar, elo buna görə də səthi
entimemalar о qədər də hörmət qazanmayıb (biz elə enti-
memaları səthi adlandırırıq ki, hamı üçün aydın olsun və
185
Dostları ilə paylaş: |