onlarda bir şeyi tədqiq etməyə ehtiyac olmasın); söylənən
zaman anlaşılmaz olan entimemalar da hörmətdə deyildir.
Ancaq о entimemalar böyük hörmət qazanıblar ki, onların
deyilişi müəyyən biliyin yaranmasma səbəb olsun (hətta bu
biliklər əvvəlbr olmasa belə), ya da e b entimemalar hörmət
qazamblar ki, onlara münasibətdə şüur bir az geridə qalır;
çünki, bu son hallarda biz e b bil yeni bilikbr əldə edirik, ilk
iki halda isə yox. Beb entimemalar onlarda söylənənin mə-
nasına görə hörmət qazanıb, nitqin xarici formasına gəldik-
də isə, burada əks olanlarm istifadə olunduğu entimemalara
c,aha çox əhəmiyyət verilir, məsələn, “onlarm ümumi
sülhünü bizim şəxsi maraqlarımıza qarşı elan edilmiş müha-
ribə hesab edərək ’7^ —
burada müharibə sülhə əks qoyulur.
Entimema, əgər onda metafora varsa, ayrıca sözbrlə də təsir
bağışlaya bibr, həm də metafora çox uzaqdan götürülməmə-
lidir, çünki, bebsinin mənasmı anlamaq çətindir; bundan
başqa, entimema çox səthi olmamalıdır, ona görə ki, beləsi
də heç bir təəssürat bağışlamır. Н э т də e b entimema əhə-
miyyətlidir ki, şeyi bizim gözbrimiz qarşısında təsvir etsin,
çünki, diqqəti daha çox olacaq şeyə deyil, olan şeyə vermək
lazımdır.
Beblikb, bu üç şeyə səy göstərmək lazımdır: - metafo-
raya, əks qoymağa, əyaniliyə.
Metaforanm dörd növündən эп çox diqqətəlayiq olan-
lar analogiyaya əsaslanan metaforalardır; məsəbn, Perikl
deyirdi ki, “müharibədə həlak olmuş gəncbr dövbt üçün iti-
rilməsini, ilin fəsilbrindən baharın itirilməsinin eynidir”72
Leptin73 də lakedemoniyalılar haqqında demişdi ki, “о, El-
ladanm bir gözündən çəp olmasma imkan verməyəcək”. Xa-
ret də Olinf müharibəsi haqqında hesabat verməyə tələsəndə
Kefısodot74 qəzəbbnərok demişdi ki, o, xalq “qazanda qay-
nayan” zaman hesabat verməyə can atır. Vaxtib afınalılan
ərzaq ehtiyatı toplayaraq Evbeyaya getməyə çağıran natiq
də deyirdi ki, Miltiadın qərarı “yürüşə çıxmaq”75 olmalıdır.
tfikrat da afinalıların Epidavr və bütün sahilyanı ölkə ib
186
bağlandığı sazişdən narazılığmı bildirərək deyirdi ki, “onlar
müharibə dövründə ərzağı özbri özlərindən zorla alıblar”
Pifolay76 da paralı “xalqm toppuzu”, Sesti isə “Pireyin
ələyi” adlandırırdı. Perikl də, Eqinanı77 - “Pireyin gözündə-
ki irini” məhv etməyə çağırırdı. Mirokl78 da hörmətli şəxs-
brdən birinin admı çəkərək demişdi ki, özü bu şəxsdən heç
də pis deyil, çünki, həmin şəxs yüzün üçdə biri qədər faizdə
pis hərəkət etdiyi halda, Miroklun özü yüzün onda biri qə-
dər pis hərəkət edir. Anaksandridin эгэ getməkdə gecikən
qızları haqqmda yazdığı yamb da eyni məna daşıyır:
Mənim qızlarım nikaha girmək möhbtini uzadıblar.79
Polievktin apopleksiyaya tutulmuş Spevsipp adlı birisi
haqqmda dediyi: “О, bir dəqiqəsini də sakit keçirə bilmır,
baxmayaraq ki, tale onu beş deşikli xəstəliklə bağlayıb 80 -
sözbr də bu mənadadır. Kefisodot da triyeraları alabəzək
dəyirman, Diogen-köpək isə yol yeməkxanaları - attika fidi-
tiyalar adlandırırdı, Esion isə deyirdi ki, onlar “dövbti sici-
liyaya töküblər”81 Bu ifadələr metaforik və əyanidir. Bütün
Yunanıstan haray çəksin” ifadəsi də тйэууэп mənada meta-
foradır və əyanidir. Ya da Kefısodotun afınalılara verdiyi
çoxlu yığnaqlara və xalq yığıncaqlarına yol verməkdən çə-
kinmək məsbhəti verməsi eyni şeydir. Isokrat da təntənəli
yığıncağa qaçıb gəbnbr haqqmda eyni şeyi demişdi. Ya da
epitafiyada “Salamində həlak olmuş döyüşçübrin məzarmm
üstündə onlarm qəhrəmanlığı ib bir yerdə öz azadlığmı da
basdıran Yunanıstanm öz saçmı qırxması şərəfli olardı”82
sözbrinin yazılması. Əgər, o, desəydi ki, yunanlar göz yaşı
tökməlidir, çünki onların qəhrəmanlığı basdırıhb - bu meta
forik və əyani olardı, amma, sitat gətirilmiş sözbrin özündə
qəhrəmanlığın azadlığına dair тйэууэп ziddiyyət var. Ifı-
krat də belə deyib: “Mənim nitqbrimin yolu Xaretin этэНэ-
ri arasından keçib gedir”. Burada metafora analogiyaya go
re işbnir və “arasından” ifadəsi isə frazanı əyani edir. Təh-
lükəyə qarşı mübarizədə təhlükəni yardıma çağırmaq” ifadə-
si frazanı əyani edən metaforadır. Xabrini müdafiə edən Li-
187
kolcont83 demişdir: “Necə, məgər, siz onun şərəfmə ucaldıl-
mış mis heykəlin yalvarışlarına güzəşt etməyəcəksinizmi?”
Bu metafora əyani olsa da, həmişəlik deyil, hazırkı dəqiqə
üçündür; Xabri təhlükədə olanda ona görə xahişi mis heykəl
edir,dövlət işlərinin bu cansız abidəsi elə bil bir növ canlanır.
“Onlar var qüvvələri ilə qorxaq olmağa çalışırlar”84 ifadəsi
də bebdir, çünki, çalışmaq nəyi isə artırmaq deməkdir. Bu
ifadə də eynilə belədir: “Allah şüuru qəlbdə bir məşəl kimi
yandırıb”, çünki hər iki söz əyani olaraq nəyi isə göstərir. Bu
da eyni şeydir: “Biz müharibəni dayandırmırıq, təxirə salı-
rıq”85, həm bu, həm də o, həm təxirə salmaq, həm də belə
sülh gələcəyə aiddir. Bu ifadə də buraya aiddir: “sülh sazişi
daha qiymətli qənimətdir, nəinki müharibədə alınan qəni-
mət”86, çünki, sonuncu ya əhəmiyyətsiz şeylərə görə, ya da
təsadüfi bir hala görə alınır, birinci isə biitün müharibəyə
görə; həm o, həm də digəri qələbə əlamətidir. Belə bir ifadə
də buraya aiddir: “dövlət üçün böyük cəza adamların mə-
zəmmətidir, ona görə ki, cəza bizə ədalətli şəkildə vurulmuş
ziyandır”.
11. Bir daha uğurlu ifadəhr və söz oyunu (asteia) haqqmda. -
Əyanilik nədir? Əyaniliyin metaforaya münasibəti. - Me-
taforaları haradan götürmək lazımdır? - Dinləyicilərin
"aldadılması”, apofteqmalar, tapmacalar, paradokslar,
hərflərin yerbritıin dəyişdirilməsi və həmahəngliyə əsasla-
nan zarafatlar, omonimhr. - Müqayisə, onun metaforaya
münasibəti. - Məsəllər və hiperbolalar, onların metaforaya
münasibəti.
Beləliklə, biz uğurlu ifadələrin analogiya üzrə qurul-
muş metaforalardan və şeyləri əyani təsvir edən ifadələrdən
alındıgmı dedik, indi isə, biz nəyi “əyani” adlandırdığımız və
əyaniliyin nəyin nəticəsində yaranması barəsində danışaq.
Мэп deyirəm ki, о ifadələr şeyi əyani göstərir ki, onlar onu
hərəkətdə göstərsinlər, mosəbn, əxlaqi cəhətdən yaxşı ada-
mm dördbucaqlı olması ifadəsi metaforadır87, ona görə ki,
hər iki anlayış tamamlanıb, amma hərəkəti göstərmirlər. “O,
188
gücünün çiçəkbndiyi dövrdədir”, ifadəsi isə fəaliyyətin aş-
karlandığını göstərir, eləcə də “səni, müqəddəs vilayətdə
azad otlayan heyvan kimi.. ,”88 ifadəsi. Eləcə də bu ifadə:
О zaman yunanlar öz sürətli ayaqları
ib sıçrayaraq.89
“sıçrayaraq” ifadəsi hərəkət bildirir və metaforadır,
ona görə ki, onun özündə sürət anlayışı var. Homer beb ifa-
dəbrdən tez-tez istifadə edərək, metaforaların köməyi ib
cansızı canlı kimi göstərirdi. Bütün bu hallarda hərəkət bil-
dirən ifadəbrin istifadəsindən frazalar qazanır, məsələn,
aşağıdakı hallarda:
Həyasız daş dağm üstündən geriyə - vadiyə
yönəlirdi.90
Və
Oxun acı ucu... geri atılır dəydiyi misdən.
Iti ox acgözcəsinə uçdu nişanlanmış qurbamna
doğru.
Düşmənbrin içinə.
Və
Nizələr neştərləriylə torpağa saplandılar,
acgözcasma doymaq niyyətib
Və
Acgözcasına irəli yönəbrək
kürəyindən onun sinəsinə batdı.91
Bütün bu hallarda canlı kimi göstərilmiş predmetbr
fəaliyyətdə görünürbr, beb ki, “aldatmaq”, “daldalanmaq”
və sair fəaliyyətin təzahürüdür. Şair onları analogiyaya görə
metaforalarm köməyi ib tətbiq etmişdir, çünki, daş Sizifə92
песэ münasibət bəsləyirsə, həyasız hərəkət edən də həyasız
davrandığına qarşı eb hərəkət edir. Şair cansız predmetbr
haqqmda danışarkən müvəffəqiyyətli obrazlardan istifadə
edir:
...coşur
189
Dostları ilə paylaş: |