siibut edir, giriş və nəticə isə heç nəyi sübut etmir, nəticə
ancaq yada salır. Əgər belə bölgünü götürsək, onda Feodo-
run şagirdlərinin etdiyini eləmək lazım olacaq: şərhi
(dtegesis) nəticədən (epidiegesis) və ilkin siibutetmədən və
son sübutetmədən ayırmaq. Hər hansı xüsusi bir ad qoyan
zaman bunun üçün xüsusi termin təyin etmək lazımdır, əks
halda termin boş və cəfəngiyyat olacaq. Məsələn, Likimni121
öz “Ritorika” əsərində “müdaxilə'\ “sapma”, “budaqlan-
nıa” kimi terminlərdən istifadə edərək məhz belə hərəkət
edir.
14, Nitqin birinci hissəsi oJan girişin analizi. Girişin melodiya
ilə müqayisəsi. - Epideyktik və məhkəmə nitqbrinə, difı-
rambik, epik, tragik va kom ik əsərhra giriş. - Bütün qəbil-
dən olan əsərlər üçün ümumi olan başqa növ girişbr, onla-
rm məzmunu nadan ibarətdir və bu zaman hansı məqsəd
güdülür?
Beləliklə, poetik əsərdə proloq, fleytada çalınan musi-
qidə prelüd olduğu kimi giriş (prooimion) nitqin başlanğıcı-
dır. Bütün bu hissələr başlanğıc olııb sanki sonradan gələn
üçün yol açırlar. Prelüd epideyktik nitqlərdəki girişə bənzəy-
ir, ona görə ki, fleytaçılar bütün pyesdə çala bildikbrinin эп
yaxşısmı əvvəldə çalaraq preliiddə birbşdirirbr; epideyktik
nitqbrdə də beb etmək lazımdır, yəni, sübut etmək istədiyin
hər şeyi tez şərh etmək və əlaqəbndirmək lazımdır. Bunu
hamı eb belə də edir. Buna nümunə kimi İsokratın “Yele-
naya” yazılmış girişini göstərmək olar, çünki, Yelena ib eri-
stik mühakiməbr arasında ümumi olan heç bir şey yox-
dur.122 Bununla beb, əgər giriş nitqin ümumi məzmunundan
kənara çıxırsa, onda bunun da faydası nitqin eyni cür ol-
mamasıdır. Epideyktik nitqbrin girişi tərif, ya da məzəm-
mətdən ibarət olur, məsəbn, Qorqı oliınpiada nitqində beb
demişdi: “Ey bir çoxlarınm yanmda hörmət qazanmış ellin
kişibri”123, çünki, o, ictimai yığıncaqları təşkil edənbri tərif-
ləyirdi. İsokrat isə onları ona görə məzəmmət edirdi ki, on
lar fiziki məziyyətləri mükafatlarla şərəfbndirdikbri halda,
198
mənəvi məziyyətbri olan adamlar üçün heç bir mükafat təy-
in etməyibbr.124 Giriş məsləhətdən də ibarət ola bibr, məsə-
bn: “yaxşı adamlara hörmət etmək lazımdır, e b buna görə
də, o, özü Aristidi125 torifləyir, ya da eb adamlara hörmət
etmək lazımdır ki, onlar məşhur deyilbr və pis adam da dey-
ildirbr, amma yaxşı adam olduqları halda tamnmayıblar,
eb Priamın oğlu Aleksandr kimi. - müəllif bu yolla məsbhət
verir.
Girişin məzmununu məhkəmə nitqbrinin girişindən,
yəni birbaşa dinbyicibrə müraciətdən götürmək olar, əlbət-
tə, əgər söz nə isə çətin, ya da hamıya məlum olan bir şeyin
xahişindən gedirsə, məsələn, Xeril beb girişlə başlayır:
Indi, hər şeyi bölüşdürəndən sonra.126
Beblikb, epideyktik nitqbrə giriş bunlardan ibarət
olur: tərifdən, məzəmmətdən, inandırmadan, fikirdən, çə-
kindirmədən, dinbyicibrə müraciətdən. Bu “prelüd” nitqin
məzmunu ib ya bağlı olmalıdır, у a da ona yad olmalıdır.
М эЬкэтэ nitqlərinə gəldikdə isə, demək lazımdır ki, onlar
dramatik əsərbrdə proloq və epik əsərlərdə isə müqəddimə
kimi əhəmiyyətə malikdirbr.
Diflrambik əsərbrin girişi isə epideyktik nitqbrin girlş-
brinə bənzəyir, məsələn:
Sənə, sənin bəxşiş və qənimətinə görə.127
Epik əsərlərdə giriş nitqin məzmununun göstəricisidir
ki, dinbyicibr sözün nədən gedəcəyini əvvəlcədən bilsinlər
və sonra çaşıb qalmasınlar, beb ki, qeyri-müəyyənlik adamı
aldadır. Əgər birisi nitqin əvvəlini bir növ dinbyicinin olinə
verirsə, onda, o, bununla nitqə nəzarət etmək imkanını da
verir. Buna görə də deyirbr:
Oxu ilahə, qəzəb haqqmda.128
Və:
Muza, о təcrübəli kişi haqqında тэп э de.129
Və:
Mənə onu da de ki, böyük savaş Asiyadan песэ
199
Avropaya keçdi.no
Tragiklər də dram haqqmda məlumatı girişdə deyirlər,
bəziləri isə bunu Evripid kimi dərhal, bəziləri isə Sofokl kimi
arada deyirlər:
Mənim atam Polib olubJ31
Komiklər də belə edirlər, çünki girişin özünə xas olan
zəruri vəzifəsi söybnən nitqin məqsədinin necə olduğunu
gösiərməkdən ibarətdir, buna görə də, əgər iş aydm və qısa-
dırsa, girişdən istifadə etmək lazım deyil.
N atiqbrin istitadə etdiyi başqa giriş növbri müəyyən
üsulları (iatreymata) təmsil edirbr, onlar bütün növlərdən
olan əsərlər üçün ümumidir; onlarm məzmunu natiqin öz
şəxsıyyətindən, dinbyicinin şəxsiyyətindən, işdən, rəqibin
şəxsiyyətindən asılı olaraq yaranır. lttihamm təsdiqinə, ya
da təkzibinə yardım edən hər şey - natiqə, ya da onun rəqi-
binə aiddir. Amma, burada eyni cür hərəkət etmək lazım
deyil: özünə bəraət qazandırarkən ittihama aid olanları əv-
vəldə, ittiham edsn zaman isə onları nəticədə göstərmək la-
zımdır. Nəyə görə beb etməyin lazım olduğu tam am ib ay-
dmdır, özünə bəraət qazandıran zaman bütün maueələri
aradan qaldırmaq lazımdır, madam öz-özünü məhkəmə qar-
şısında qoymağı nəzərdə tutursan, onda gərək hər şeydən
əvvəl ittihamı təkzib edəsən. Özün ittiham edən zaman isə
ittihamı sonda yerbşdirmək lazımdır ki, yadda daha çox
qalsm.
Diııbyicini nəzərdə tutan girişbr onun iltifatını qa-
zanmaq, ya da onu acıqlandırmaq arzusundan, bəzən isə
onun diqqətini cəlb etmək, ya da etməmək arzusundan irəli
gəlir, çünki, onun diqqətini cəlb etınak həmişə faydalı deyil,
buna görə də bir çox natiqbr dinbyicibri giildürməyə çalı-
şırlar. Əgar birisi bunu istəyirsə, onda bütüıı bunlar dinby-
icibrin iltifatma səbəb olur, əgər natiq özünii əxlaqi cəhət-
dən yaxşı adam kimi qəbmə verə bilsə, buna nail ola bibr,
çünki, dinbyicibr belə adamlara böyük diqqətb yanaşırlar.
200
Dinbyicibr bütün ali şeylərə, şəxsən onlara aid olanlara, qə-
ribə və xoşagəbn hər şeyə diqqətlə yanaşırlar; buna görə də
dinləyicilərə təlqin etmək lazımdır ki, söhbət məhz beb
predmetlərdən gedir. Amma, dinbyicibrin diqqəti cəlb et-
mək arzuolunmazdırsa, onda onlara təlqin etmək lazımdır
ki, adı gedən iş əhəmiyyətsizdir, onlara qətiyyən dəxli ol
mayan, qəmgin bir şeydən ibarətdir. Amma unutmaq lazım
deyil ki, bütün bunlar birbaşa nitqin özünə aid deyil və işə
dəxli olmayan şeybri dinləməyi sevən pis dinləyiciyə aiddir.
Əgər dinbyici beb deyilsə, onda girişə heç bir ehtiyac yox
dur, təkcə işi qısa şəkildə şərh etmək lazımdır ki, песэ deyər-
b r - “bədən başa sahib olsun”. Lazım olan vaxt dinbyicinin
diqqətini cəlb etmək nitqin bütün hissəbrinin üstünə düşən
vəzifədir, çünki, diqqət əvvələ nisbətən nitqin bütün başqa
hissələrində daha tez zəifləyir. Bu səbəbdən, buna əvvəldə
can atmaq gülüncdür, çünki, onsuz da əvvəldə hamı daha
çox diqqətlə dinbyir. Buna görə də, yeri gələndə beb fraza-
lar işlətmək lazımdır: “Mənə bir az diqqət verin, ona görə
ki, bu iş məndən çox sizə aiddir” və “Мэп sizə e b dahşətli,
ya da elə qəribə şey deyəcəyəm ki, beləsini siz heç vaxt eşit-
məmisiniz”. Bu yuxulamağa hazır olan dinbyicibrə Prodi
kin “öz nitqinə 50 draxmalıq bilik əlavə etdiyini” 132 deməsi-
пэ bənzəyir. Aydındır ki, beb üsullar dinbməyən dinbyiciyə
aiddir, çünki, hamı öz girişlərində ya ittiham edir, ya da
qorxuları dağıdır, məsəbn:
Hökmdar, mən buraya bərk qaçaraq təbsməmi-
şəm.133
Ya da:
Bu qədər müqəddiməbr пэуэ lazımdır?134
Bu üsula işi haqq olmayan, ya da işi beb görünən
adamlar da əl atırlar, çünki, onlar üçün öz işlərindən başqa
hər şeyə dayanmaq sərfəlidir. Buna görə də, qullar onlara
veribn suallara cavab vermir, əsil məsələnin ətrafmda fırla-
mr və uzun çıxışlar edirbr.
201
Dostları ilə paylaş: |