Dinləyicilərin iltifatıaı hansı üsulla qazanmaq barəsin-
də, eləcə də, hər bir üsul barəsində ayrıca danışmışıq, Çünki
şair yaxşı deyib:
Mənə imkan ver, mərhəmət doğuran, istədiyim
Feakaların yamna gedim.136
Belə ki, bu iki şeyə qarşı can atmaq lazımdır. Epideyk-
tik nitqbrdə dinbyiciləri onu düşünməyə məcbur etmək la-
zımdır ki, tərif həm də onların özlərinə, ya onların nəslinə,
ya da onların həyat tərzinə aiddir, buna görə də Sokrat qə-
birüstü nitqində doğru demişdir: “Afinalıları afınalılar ara-
smda tərifləmək asandır, amraa, onları lakedemoniyalılar
arasında tərifləmək çətindir”.1’7
Xalq qarşısmda söylənən nitqlərin girişləri məhkəmə
nitqlərinin girişlərindən götürülür; amma, öz təbiətinə görə
bu nitqbrin onlara ehtiyacı azdır, çünki, dinbyicilər də söh-
bətin nədən getdiymi bilir və işin özünün də girişə ehtiyacı
yoxdur. Giriş ya ancaq natiqin özünə görə, ya onun ıəqiblə-
rinə görə, ya da dinbyicibrin işi natiqin göstərmək istədiy-
indən az və ya çox qədər vacib hesab etmədiyinə görə lazım-
dır, buna görə də ittihamı ya təsdiq etmək, ya da təkzib et-
шэк, işin əhəmiyyətini ya artırmaq, ya da azaltmaq lazım-
dır; buna görə də girişə ehtiyac var, giriş hom də bəzək üçün
lazımdır, girişsiz nitq təbsik, əlüstü quraşdırılmış kimi
görünür. Məsələn, Qorqinin eleylilər üçün yazdığı tərifləyici
nitqi bebdir, bu nitqdə o, əlini-əlinə vurmadan, əvvəlcədən
hazırlaşmadan birbaşa deyir: “Eleya, xoşbəxt şəhər...”.138
15. İttiham; onu təkzib etməyin m iixtəlif iisullan
İttihama (diabole) gəldikdə isə, onu təkzib etməyin bir
üsulu eb şeydən ibarətdir ki, onun köməyi ib əlverişsiz rəyi
dağıtmaq mümkün olsun; bu zaman onun kimin tərəfmdən
söybnib-söylənməməsinin l'ərqi yoxdur; bu ümumi qayda-
dır.
202
Digər üsui isə mübahisəli bəndbrə qarşı çıxaraq bunun
olmadığını, ya bunun məlum şəxs üçün zərərli olduğunu, ya
da zərərli olmadığmı, ya da о qədər də əhəmiyyəti olmadığı-
m, ya ədalətsiz olmadığmı, ya utanmalı olmadığını, ya da
təsvir edibn ölçülərdə olmadığını izah etməkdən ibarətdir,
ona görə ki, beb bəndlərə münasibətdə mübahisə ola bibr.
tfikrit də Navsikrata139 demişdir ki, o, rəqibin dediyi şeyi
etmiş və ziyan vurmuşdur, amma, bununla beb israr etmiş-
dir ki, ədabtsiz heç bir şey etməyib. Onu da israr etmək olar
ki, adalətsizlik etməkb biz əvəzində пэ isə veririk, ya da əgər
bu zəruridirsə, onda həm də gözəldir, ya da əgər kədərlidiri-
5Э, onda həm də faydalıdır; ümumiyyətb buna uyğun bir şey
demək olar.
Üçüncii üsul məlum hərəkətin səhvən baş verdiyini, ya
da bədbəxt hadisə nəticəsində, ya da zərurət nəticəsində baş
verdiyini israr etməkdir, məsələn, Sofokl məhkəmədə deyir
ki, o, ittihamçmm dediyi kimi qoca görünmək üçün deyil,
zəruri olaraq əsir: - 80 yaşında olması onun iradəsindən asılı
deyil.140
Hərəkətin пэуэ görə törədilməsinin səbəbini başqa bir
səbəbb əvəz etmək olar, demək olar ki, biz zərər vurmaq
niyyətində olmamışıq, baş verməsində günahlandırıldığımız
şeyi deyil, fılan şeyi etmək istəmişik, bu zaman bizim
özümüzə zərər dəyib, əgər bunu bilərəkdən etmişiksə, nifrətə
layiqik. Daha bir üsul ittihamı ittihamçının özünə qarşı yö-
nəldərək, əvvəllər onun özünün, ya da yaxınlarındaıı birinin
eyni şeyi etdiyini israr etməkdən ibarətdir. Daha bir üsul isə
elə şəxsbrin hərəkətbrini yada salmaqdır ki, onların hərə-
kətbrinin ittihama layiq olmadığı hamı tərəfmdən qəbul
olunub, məsələn, əgər həmin şəxs etdiyi zinakarlıqda müqəs-
sir sayılmayıbsa, onda eyni şeyə görə ittiham olunan da
müqəssir deyil. Daha bir üsul onu göstərməkdən ibarətdir
ki, rəqib əvvəlbr başqalarım təqsirləndirib, ya da başqa biri
si rəqibi təqsirbndirib, ya da o, indi təqsirləndirilən şəxs ki-
203
mi şübhəli qismində olub, sonra isə məlum olub ki, heç bir
günahı olmayıb.
Daha bir üsul ittihamm ittihamçınm özünə qarşı yö-
nəldilməsindən ibarətdir, ona görə ki, inama layiq olmayan
insanm sözlərinin inama layiq olması qəribə olardı.
Daha bir üsul о zaman yaranır ki, bu zaman artıq
məhkəmə hökmü verilmiş olsun, “Antidosisdə” Evripid onu
andı pozmağa təhrik etdiyinə görə allahsızlıqda təqsirləndi-
гэп Qiqienonta belə demişdir:
Andı mənim dilim deyib,
amma qəlbim onu tələffüz etməyib.141
Evripid israr edirdi ki, onun özü Dionisin şərəfmə ke-
çiribn yarışlarda artıq hökmü çıxarılmış işləri məhkəməyə
verməkb düzgün iş tutmayıb və o, (Evripid) artıq orada öz
sözbri ib hesabat vermişdir, əgər o, (Qiqienont) ittihamdan
əl çəkmirsə, yenidən hesabat verməyə hazırdır.
Daha bir üsul böhtanı pisləmək üçün onun песэ bir şər
iş olduğunu və onun təsiri altında başqa cür ittihamların ya-
randığmı, onun işə uyğun olmadığım göstərməkdən ibarət-
dir.
Нэг iki tərəf üçün ümumi olan üsul əlamətbrdən isti-
fadədən ibarətdir, məsələn, “Tevkr” əsərində Odissey deyir
ki, Tevkr Priamın qohumudur, çünki, onun anası Hesiona
Priamm bacısıdır. Tevkr isə bunu inkar edərək deyirdi ki,
onun atası Telamon Priamm düşməni idi və o, özü casuslar
barəsində xəbər verməyib.143
İttihamçmın istifadə edə biləcəyi daha bir üsul əhə-
miyyətsiz bir şeyi ətraflı tərifləmək və əhəmiyyətli bir şeyi isə
bir neçə kəlmə ib məzəmmət etməkdən, ya da müttəhimin
çoxlu yaxşı cəhətbrini qabarıq göstərmək və iş üçün əhə-
miyyətsiz olan birini isə məzəmmət etməkdən ibarətdir. Bu
üsullar эп mahir üsullardır, amma həm də ən ədabtsiz üsul-
lardır, ona görə ki, onlar insana onun öz yaxşı cəhətlərini öz
204
nöqsanları ib qarışdırmaq yolu ilə zərər vurmağa can atır-
lar.
Н э т ittiham edən, həm də ittiham olunan üçün ümumi
olan üsul (beb ki, eyni bir şey çoxlu müxtəlif səbəblər
üzündən edib bilməz) ondan ibarətdir ki, ittiham edən hər
şeyi pis şəkildə qəbul edərək ittiham etsin, ittiham olunan isə
hər şeyi yaxşı şəkildə qəbul edərək müdafiə olunsun, məsə-
bn: Diamedin Odisseyi seçməsinə münasibətdə biri deyə bi
b r ki, Diamed Odisseyi mərd olduğuna görə seçib, başqası
isə deyə bibr ki, bu heç də ona görə deyil, əslində ona görə-
dir ki, Odissey qorxaq olduğu üçün Diamedin rəqibi ola
bilməyəcək yeganə şəxs idi.144
Ittiham haqqmda demək lazım olan şeybr bunlardan
ibarət idi.
16. Nitqin ikinci hissəsinin (hekayənin) analizi. - Hekayəni
песэ qurmaq lazımdır və epideyktik, məhkəma və xalq
yığıncaqları qarşısmda söylənən nitqlərdə hekayə hansı
xüsusiyyətlərə malik olmahdır?
Epideyktik nitqlərdə hekayə birdəfəlik deyil, hissə-
hissə söybnməlidir, beb ki, nitqin yaranmasma səbəb olan
hərəkətləri şərh etmək lazımdır. Nitq natiqin məharətindən
asılı olmayan (çünki, natiqin faktlara aidiyyatı yoxdur) və
asılı olan hissəbrdən ibarətdir; sonuncusu, nitq predmetinin
fakt olduğunu (əgər o, ağlasığmaz görünürsə), ya onun məhz
belə olduğunu, ya пэ qədər vacib olduğunu, ya da bütün
bunları bir yerdə göstərməkdən ibarətdir. Buna görə də bə-
zən hər şeyi bir-birinin dalmca izah etmək lazım deyil, beb
izah üsulu zamanı hər şeyi yadda saxlamaq çətindir, məsə-
bn: filan şeyin əsasmda тйэууэп olunur ki, o, yəni sözüge-
dən şəxs mərddir, digərinin əsasında isə onun müdrik, ya da
ədabtli olması тйэууэп olunur.
Birinci üsul əsasında nitqin ifadəsi çox sadə, digər
üsulda isə müxtəlif və rəngarəng olur.
205
Dostları ilə paylaş: |