Hamıya məlum faktları ancaq yada salmaq lazımdır;
buna görə də belə hallarm çoxunda hekayə qətiyyən lazım
deyil, məsələn, əgər Axilli tərifləmək istəyirsənsə, onun qəlı-
rəmanlıqları hamıya məhım olduğu üçün onlardan ancaq
istifadə etmək lazımdır. Amma Kritini145 tərifləmək istəyir-
sənsə, onda hekayə zəruridir, ona görə ki, onun haqqında az
adam bilir. Indiki zamanda gülməli şəkildə iddia edirlər ki,
hekayə sürətli olmalıdır. Necə ki, birisi bulkaçmm çörək
üçün xəmiri necə - bərk və ya yumşaq yoğurmaq lazım ol-
ması haqqında sualına cavab verir: “məgər yaxşı çörək üçün
xəmir yoğurmaq olmaz?” Burada da eynilə belədir: həm ge-
niş damşmaq, həm də geniş giriş etmək və geniş sübutlar gə-
tirmək lazım deyil. Bu halda “yaxşı” olmaq sürətdə, ya da
yığcamlıqda deyil, lazımi ölçüdə olmaqdadır; bu isə işi ay-
dmlaşdıran hər şeyi demək, ya da fiian şeyin olduğunu, ya
da filan şeyin ziyan vurduğunu, ya da ədalətsiz hərəkət et
diyini, ya da məlum hadisənin istədiyin mühümlükdə ol-
duğunu göstərməkdən ibarətdir. Rəqib üçün isə bütün buna
əks olanlar yararlıdır. Некауэуэ sənin şəxsi məziyyətlərini
ucaldan hər şeyi əlavə etmək lazımdır, məsələn: “Мэп həmi-
şə ona ədalətli olanı təlqin eləmişəm, onu öz uşaqlarını at-
maqdan çəkindirmişəm”, ya da rəqibin yararsızhğım gözə
çarpdırmaq üçün belə demək olar, məsələn: “O, mənə cavab
verdi ki, olduğu hər yerdə onun başqa uzaqları olacaq” (He-
rodotun sözlərinə görə üsyan etmiş misirlilər belə deyirmiş-
lər). Ya da hakimlər üçün xoş olan hər şeyi hekayəyə əlavə
etmək lazımdır. Müdafiə zamanı hekayə qısa olmalıdır,
çünki, bu zaman bu və ya başqa şeyin baş verməsi, ya da
zərərli olması, ya da ədalətsiz olması, ya da elə vacib əhə-
miyyətdə olması iddia edilir, buna görə də artıq müəyyən
olunmuş faktlardan danışmağa dəyməz, əlbəttə ki, əgər on
lar hər hansı bir şəkildə тйэууэп edilməmiş faktlara apar-
mırlarsa, məsələn, məlum hərəkətin baş verməsi sübut edi-
libsə, amma onda ədabtsiz bir şeyin olması sübut edilməyib-
sə. Bundan başqa e b real faktlardan danışmaq lazımdır ki,
206
onlar dinbyicibrin gözü qarşısmda baş verməsələr də, on
larda ya təəssüf, ya da dəhşət hissi oyatsınlar. Biz buna
nümunəni Alkinoyun Penelopa üçün söybdiyi 60 şeirdən
ibarət “Apoloqunda”, Faillin kiklitik poemasmda və “Oy-
neyin”147 proloqunda tapa bilərik. Hekayə xarakteri əks et-
dirməlidir, bu isə о zaman ola bibr ki, biz xarakterin nədən
ibarət olduğunu bibk. Xarakteri bilmək üçün birincisi,
niyyəti üzə çıxarmalıyıq, çünki, xarakterin necəliyi niyyətin
necəliyi ib тйэууэп olunur, niyyətin necəliyi isə onun məq-
sədinin necə olmasından asılıdır. Buna görə də elmi mövzu-
da olan nitqbr xarakteri qətiyyən əks etdirmir, ona görə ki,
niyyəti əks etdirmir. Sokratm nitqbri isə əksinə, məhz beb
məsəblərə toxunur. Hər hansı bir xarakterin nəticəsi olan
hər şey həmin xarakteri əks etdirir, məsəbn: “danışaraq irəli
gedırdi” sözbri coşqun və kobud xarakterin olduğunu gö-
stərir. Demək lazımdır ki, indiki insanlar тйэууэп faydanı
nəzərə alaraq hərəkət etmirbr, niyyətə - prinsipə görə hərə-
kət edirbr, məsələn: “тэп bunu istəyirdim, ona görə ki, bu
nu daha yaxşı hesab edirdim və hətta т э п burada heç bir
fayda əldə etməsəm də, bu эп yaxşısıdır”. Birincisi, faydanı
hesaba almaq fərasətli adama, ikincisi, prinsipi nəzərdə tut-
maq isə yaxşı adama xas olan şeydir, bu fərasətli adamı fay
da dalınca, yaxşı adamı isə gözəl olana can atmağa məcbur
edir. Əgər deyibnbr həqiqətə uyğun deyilsə, onda Sofokl
kimi sözbrin əsasına əlavəbr etmək lazımdır, Antiqonanm
sözbrini buna misal göstərmək olar. Antiqona bildirir ki,
ərindən və uşaqlarından çox qardaşmın qeydinə qalır, çünki
əri ib uşaqları həlak olsalar, onların yerini başqa ər və uşaq-
lar tuta bibr:
Amma, əgər anamla atam Aiddə
gizbnibbrsə,
Artıq heç vaxt qardaşım doğula
bilməz.148
207
Əgər öz sözbrinin əsasım göstərə bilmirsənsə, onda
deməlisən ki, dediyin sözlərin həqiqətə uyğun olmadığını
yaxşı bilirsən, amma neyləyəsən ki, təbiətdən beləsən, ona
göro ki, insanlar inanmırlar ki, özünə faydalı olmayan bir
şeydən başqa nəyi isə könüllü eləmək olar. Bundan başqa
hekayədə ehtiraslardan söz açmaq və onların nəticosində baş
verən şeylərə toxunmaq lazımdır, ebcə də dinbyicibrə ma
lum olan, ııatiqə və onun rəqibinə aid olan təfərrüfatlara da
toxunmaq lazımdır, məsələn: “о, т э т acıqlı baxışla süzüb
uzaqlaşdı”. Ya da K ratil149 haqqmda Esxilin dediyi kimi:
“fışıldayaraq və əl-qolunu əsdirərək”, belə ifadələr inandı-
rıcıdır, çünki dinləyicibrə məlum olaıı onlara məlum olmay-
anın əlamətidir. Bu qəbildən olan çoxlu misalları Homerdən
do götürmək olar, məsələn:
Belə danışırdı. Qarı iizünü əlbri ilə örtmüşdü.150
Həqiqətən də, adamlar ağlayanda üzbrini olbri ib
örtürbr. Özünü məlum xasiyyətli adam kimi göstər ki, din-
byicibr sənə məhz beb adama baxan kimi baxsınlar, rəqibə
isə əksinə, amma bunu gözo çarpdırmadan etmək lazımdır.
Bunun çətin olmadığım biz ondan görürük ki, birisi bizim
yanımıza xəbərb gələndə hətta (tamam tanımadığımız haq
qmda) bizdə müəyyən təsəvvür yaramr. Nitqin bir çox yerb-
rində hekayə damşmaq lazımdır, amma, bozən əvvəlində
damşmaq lazım deyil.
Xalq yığmcaqlarında söylənən nitqbrdə hekayo az
olur, ona görə ki, heç kəs gələcəyi danışmır, amma hekayə
olanda da ancaq keçmişə aid olur ki, dinbyici onu ya mə-
zəmmət, ya da təriflə yada salaraq gəbcək haqqmda daha
yaxşı düşünsünbr; amma, bu halda natiq öz üstünə sadə
məsbhətçi vəzifəsini götürmür. Əgər natiqiıı dediyi həqiqətə
uyğun görünmürsə, o, e b həmin dəqiqə öz sözbrini əsaslan-
dıracağma söz verməli və bunu dinbyicibrin arzuladığı şəx-
sin qarşısında şərh etməlidir, məsəbn, Karkinin151 “ Edip”
əsərindəki İokasta, onun oğlunu axtaranın suallarına həmi-
şo vədbrb cavab verir. Sofoklun Qemonu da beb edir.152
208
17, Nitqin üçiincü hissosinin (siibut etrmnin) analizi. - Xalq
qurşısmda v<> məhk.nnMərdə söyhnm epideyktik nitqhrdə
sübutları haradan М л etmak
vj
necə qurmaq lazımdır?
İnandırma üsulları apodiktik xarakter daşımalıdır.
Mübahisə dörd nöqtəyə toxuna bildiyi üçün, sübutları
mübahisəli nöqtəyə yönəldərək sübut etmək lazımdır, məsə-
bn, əgər nəyinsə həqiqotən baş verib-verməməsino görə
mübahisə gedirso, onda mohkəmə çəkişməsi zamanı bütün
siibutları imkan daxilindo bu nöqtəyə yönəltmək lazımdır;
əgər ziyanın həqiqətən toxunması haqqında mübahisə gedir
so, onda sübutlar da buna yönəldilməlidir; əgər mübahisə
törodibn hərəkətin mühümlüyünə, ya da ədabtli olduğuna
toxunursa, onda burada həm də bu faktın baş verməsinin
dəqiq olub-olmamasını da nəzərə almaq lazımdır. Bu zaman
yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, ancaq beb mübahisə za-
manı rəqibbrdən biri zəruri olaraq şərəfsiz olur, ona görə ki,
burada bilməməzlik günah sayıla bilməz (bu ancaq о halda
ola bibr ki, noyin iso odabtli olmasına münasibətdə rəylər
üst-üstə düşməsin). Beblikb, bu məsəbdə dayanmaq lazım-
dır, о biribrində iso yox. Epideyktik nitqbrdə gözəl və fay-
dalı olan şeybrin qiyməti əksər hallarda şişirdilir. Faktlann
özü inam doğurmalıdır, ona göra ki, onlara münasibətdə
nadir halda sübutlar gotirilir əlbətto, onlar həqiqətə uyğun
olmayanda, ya da onlar başqa şoxsə aid edibndə.
Xalq qarşısında söybnən nitqbrdə mübahiso nəyin isə
olmayacağı, ya da natiqin məsbhət verdiyi şeyin olacağı,
amma onun ya ədabtsiz, ya faydasız olacağı, ya da о qədər
də mühüm olmayacağı barəsində ola bibr. Bu zaman rəqi-
bin sözügedən işə aid olmayan hor hansı şeydə yalandan isti-
fada edib-etmədiyini do nəzərə almaq lazımdır, beb ki, bu
onun başqa hallarda yalan dediyinə sübut olur: misallar
xalq qarşısında söybnon nitqbro xasdır, entimemalar isə
məhkomə nitqlərinə. Birincibr gələcəyi nəzərdə tutduğu
üçün misalları keçmişdəıı gətirmok lazımdır, ikincibr isə
209
Dostları ilə paylaş: |