olan, ya da olmayan şeylərə aiddir, burada daha çox sübut-
lar və zərurət anlayışı lazımdır, ona görə ki, keçmiş zərurət
xarakteri daşıyır. Entimemaları bir-birinin ardmca gətirmək
olmaz, onları digər ifadələrə qarışdırmaq lazımdır, əks halda
onlar bir-birinə ziyan vura bilərlər, ona görə ki, miqdar üçün
də hədd var.
Mənim əziz dostum, elə hey deyirsən ki, dediyini də
eləyərdim.153
Amma demir ki, ağıllı deyəni eləyərdim. Нэг bir sə-
bəbdən də entimemalar axtarmaq lazım deyil, ona görə ki,
əks halda sən də sillogizm yolu ib müddəaları sübut etmək
əvəzinə onlara əsaslanan daha məşhur və daha həqiqətə
uyğun olan şeybri sübut edən bəzi filosoflar kimi hərəkət
etmiş olarsan. Nə zaman ki, ehtirasları oyatmaq istəyirsən,
onda entimemalardan istifadə etmə, çünki, o, ya ehtirası
söndürəcək, ya da əbəs yerə işbnmiş olacaq, ona görə ki,
eyni zamanda baş verən iki hərəkət bir-birini bngidir, ya
aradan götürür, ya da zəiflədir. Nitq məlum mənəvi xarakter
daşımalı olan halda da entimema axtarmaq lazım deyil,
çünki, sübutların пэ xarakterə, пэ də prinsiplərə heç bir dəxli
yoxdur. Kəlamları həm hekayəbrdə, həm də sübutetmə za-
mam istifadə etmək lazımdır, çünki, onlarm xarakterə aid-
diyyatı var: “və mən verdim, halbuki, bilirdim ki, ümu-
miyyətb etibar etmək olmaz”. Ya da birisi ehtiras oyatmaq
istəyirsə: “mən zərər çəksəm də peşman deyibm, ona görə
ki, fayda onun tərəfindədirsə, ədabt də mənim tərəfimdə-
dir”. Xalq yığıncağında nitq söybmək məhkəmədə nitq söy-
ləməkdən çətindir; bu təbiidir, beb ki, birinci halda gələcək
haqqmda, ikinci halda isə keçmiş haqqında damşmaq lazım
gəlir, keçmiş isə Kritli Epimenidin154 dediyi kimi peyğəm-
bərlərə də məlum olmuşdur: “onlar gələcəkdən deyil, baş
versələr də qaranlıqda qalan hadisəbrdən xəbər veribbr”.
Məhkəmə nitqbrində əsas rolunu qanun oynayır, madam
çıxış nöqtəsinə maliksən, onda sübut tapmaq da asan olur.
Xalq qarşısmda söybnən nitqbrdə saysız-hesabsız haşiyə-
210
dən çıxmaq halları (məsələn, rəqibin dəlillərinə qarşı, ya
özün haqqmda, ya da ehtiras oyatmaq məqsədi ilə) olmur.
Natiqliyin bu növü başqa növlərə nisbətən haşiyədən
kənara çıxmağa daha az yol verir, əlbottə ki, onun öz sahə-
sindən кэпага çıxma çıxmaması şərti ib. Çətin hallarda Afi
na natiqbrinin və Isokratın etdiyini etmək lazımdır, tsokrat
məşvərətçi nitqdə ittihama э1 atır, məsəbn, özünün “Panegi-
rik” əsərində lakedemoniyalıları, ittifaq haqqında nitqində
isə Xareti155 günahlandırır. Epideyktik nitqlərdə nitqə tso-
kratın etdiyi kimi araya tərif də salmaq lazımdır, o, daim
hər hansı bir tərifi əlavə edir. Qorqinin156 nitq üçün mövzu
tapmaqda əziyyət çəkmədiyi haqqında sözbr eyni şeyə gəti-
rib çıxarır, belə ki, əgər o, Axill haqqında danışanda Peleyi,
sonra Eakı157, daha sonra tanrı Zevsi, eləcə də qəhrəmanlığı
və filam tərifləyirsə, eyni şeyi etmiş olur. Madam natiqin
əlində dəlilbr var, onda, o, nitqə həm etik, həm də epideyk
tik xarakter verməlidir, əgər onun əlində entimema yoxdur-
sa, o, etik damşmalıdır.
Mənəvi cəhətdən yaxşı adam üçün aydın nitq nümayiş
etdirməkdənsə, vicdanlı olmasmı göstərmək daha çox
uyğundur. tnkaredici entimemalar nümunəvi158 entimema
lardan daha geniş yayılıb. Ona görə ki, inkar xarakterli hər
şeydə sillogizm daha aydın görünür, beb ki, əks olanlar ya-
naşı qoyulanda daha aydın görünürlər.
Rəqibə qarşı yönəldilmiş mühakiməbr özlüyündə heç
bir xiisusi növü təmsil etmir, çünki, inandırma üsulları sahə-
sinə rəqibin dəlilbrinin ya etiraz, ya da sillogizmbr yolu ilə
təkzibi aiddir.159
Natiq məşvərətçi, ya da məhkəmə nitqinə başlayan
zaman əvvəl öz şəxsi inandırma üsullarmı şərh etməli, sonra
isə öz rəqibinin dəlillərinə qarşı çıxış edərək onları məhv et-
məli, ya da qabaqcadan danlamalıdır. Əgər etiraz doğuran
çox nöqtə varsa, onda əvvəlcə onlara girişmək lazımdır, mə-
sələn, Kallisfrat160 Messenadakı xalq yığıncağında bunu beb
etmişdir: o, ancaq rəqibbrinin deyəcəkbrini əvvəlcədən tək-
211
zib edəndən sotıra öz sözünü damşmağa başlamışdır. Sırada
ikinci danışmalı olan natiq əvvəlcə öz nitqini rəqibinin nit-
qinə qarşı çevirməli, onun dəlilbrini onlara qarşı qoymalı-
dır, xüsusilə rəqibin dəlilbri müvəffəqiyyot qazandığı halda,
çünki, əvvəlbr pis bir işdə təqsirləndirilmiş bir şəxsə adamın
qəlbi bağlanmadığı kimi, eynib beb, yəni rəqibin nitqi
inandırıcı olanda dinbyicinin qəlbi natiqin nitqini do qəbul
etmir. Beb olan halda, dinbyicinin qəlbində növbəti nitq
üçün yeri təmizləyib hazırlamaq lazımdır ki, buna da sən
rəqibin dəlillərini tək/ib etməkb çata bilərsən; bu səbəbdən
öz sözlərinə ya rəqibin bütün dəlillərini, ya onlardan эп
vacibini, ya da təkzibə эп çox davamsız olanı ib qabaqca-
dan aparılan mübarizə vasitəsiylə ağırlıq verməlisən.
Əvvəlcə mən ilahəbrin miittəfiqi olaram,
Məhz Heram т э п ... 161
Burada şair əvvəl эп asan olana toxunur. Bu inandıı-
ma üsulları haqqmdadır. Xarakterə gəldikdə isə özümüz
haqqmda bəzi şeyləri demək həsəd yarada bibr, ya da uzun-
çuluğa görə məzəmməto səbəb ola bibr, ya da ziddiyyət ya
rada bibr, başqa birisi haqqmda damşmaq isə danlağa, ya
da kobudluğa görə qmanmağınıza səbəb ola bibr, bunları
nəzərə alaraq sözbri başqa şəxsin sözbri ib demək lazımdır,
Isokrat “Antidosisdə”162 Filippə qarşı nitqində məhz belə
etmişdir. Antilox da bu qaydada məzəmmət edir, o, öz
yamblarmda səhnəyə ö / qızı haqqmda danışan atanı çıxarır:
E b bir şey yoxdur ki, onun olacağmı gözbmək
mümkün olmasm
Ya da, eb şey yoxdur ki, onu aııd içərək inkar
etmək olsun.163
Antilox həm də xarrat Xaronu da yambda162 təsvir
edərək beb başlayır:
Qızıllı Qiqes haqqmda düşimmüram.164
212
Sofokl da Qemonu səhnəyə çıxararaq Antiqonanm
müdafıəsi üçün onun atasmın qarşısmda eb bil başqalarının
sözləri əsasmda danışır.165
Bəzən entimemaların görkəmini dəyişərək onlara кэ-
lam formasını166 vermək lazımdır, məsəbn, ağıllı adamlar
sülhə razı olmalıdırlar, onda “xoşbəxtlik onlarm tərəfmdə
olacaq, çünki, bu yolla onlar эп çox fayda ala bilərbr. En-
timemamn köməyi ib isə beb demək olardı: “Əgər sülhü эп
faydalı və sərfəli vaxtda bağlamaq mümkündürsə, onda
sülhü xoşbəxtlik bizim tərəfımizdə olan vaxt bağlamaq la-
zımdır.
18. Nıtqdə sualla müraciat etmək iiçün münasib olan üç hal. -
İkim m alı suallar. - Zarafatlar.
Suala gəldikdə onu о vaxt vermək münasib olur ki, о
vaxt iki müddəadan biri eb bir şəkildə deyilsin ki, ona bir
sual verməklə onun cəfəngiyyat olduğu üzə çıxsm, məsələn,
Perikl Lampondan “Xilaskar qadınların”167 sirli dini ayini
ib tanış edilmək barəsində sual verir. Lampon cavab verir
ki, bu barədə ayinb tanış olmayanlarm eşitməyi qeyri-
mümkündür. Perikl ondan soruşur: “Bu barədə özün bilir-
sən?” və təsdiq cavabı aldıqdan sonra deyir: “Bəs sən tanış
olmamış bunu necə öyrondin?”
İkincisi, sualın iki bənddən birinin özlüyündə aydın
olması, о birinə gəbndə isə ona veribn sualın təsdiq cavabı
alacağını bibndə vcrmək münasibdir. Sualın köməyi ib hər
hansı bir müddəanı тйэууэп etdikdən sonra özlüyündə ay
dm olana daha bir sual vermək lazim deyil, məsəbn, Sokrat
onun tanrıların varlığını qəbul etmədiyini iddia edən Melet-
dən soruşur: “Səncə тэп , hər hansı iblislərin olduğunu qə-
bul edirəm?” və təsdiq cavabı aldıqdan sonra yenə soruşur:
“Bu iblisbr tanrılarm uşaqlarıdır, ya da ilahi bir şey deyil-
br?” Təsdiq cavabı alandan sonra isə Sokrat deyir: “Beb bir
adam varmı ki, tanrılarm uşaqlarınm varlığmı qəbul etsin,
tanrıların özbrinin varlığım isə qəbul etməsin?” 168
213
Dostları ilə paylaş: |