Filammon kimi öz kisəsi ib vuruşaraq...
Bu formada müqayisə hiperbola olur - fikirbşmək
olar ki, bu kisə ilə döyüşən Filamondur, ya da “kərəviz kimi
əyriayağı sahib olmaq” ifadəsi, elə fıkirləşmək olar ki, hə-
min adamda ayaq əvəzində kərəviz var (çünki, onlar e b əyi-
liblər). Uşaq xarakteri daşıyan hipeıbolalar da mövcuddur,
onlar mübaliğəli olduğu üçün, çox vaxt onları qəzəbin təsiri
altmda istifadə edirbr:
Hətta o, mənə burada olan qum və toz qədər versa də.
Mən Atridin qızını almaram özümə arvad
Hətta gözəlliyi ib qızıl Afrodita ib bəhsə girsə də
Hətta mahirlikdə bayquşgözlü Afınaya oxşasa da.n5
Attika natiqbri hiperbolalardan daha tez-tez istifadə
edirbr. Yaşlı adama isə onlardan istifadə etmək yaraşmır.
12. Нэг bir nitq növünə xüsusi üslub uyğundur. - Yazılı nitqin və
polemik nitqin iislubi. - Yazıh nitq üslubi ilə şifahi yarışma-
ların nitqinin üslubi arasmda p r q . Səhnj iisulları hansı nitq
üçün yarcırlidır? - Üslub haqqmda mülahizələrin nəticjsi.
Bizim diqqətimizdən qaçmamalıdır ki, hər bir nitq
növü üçün xüsusi üslub yararlıdır, çünki, yazıh və polemik
nitq, xalq yığıncağı qarşısında söylənən nitq və məhkəmə
nitqi eyni üslubdə olmur. Нэг iki növ üslubu bilmək zəruri-
dir, çünki, birinci üslub yunan dilini mahircəsinə bilməkdən
ibarətdir, ikinci üslubi bilməklə başqalarına nəyi isə ötürmək
lazım olanda yazı yazmağı bacarmayan adamlar kimi sus-
malı olmayacaqsan. Yazı nitqi ən dəqiq, polemik nitqin
üslubi isə ən aktyorcasına olan üslubdir. Soııuncu üslubin iki
növü var: əxlaqa aid olan etik və ehtirasları oyadan patetik.
Buna görə də aktyorlar belə qəbildən olan dramatik əsərb-
rin, şairbr isə beb qəbildəıı olan aktyorlarm sorağındadır-
lar. Oxumaq üçün yararlı olan şairbri ağır şairbr təqdim
edir; məsəbn, Xeremon beb şair sayılırdı, çünki, o, loqoqraf
194
kimi dəqiq idi, difiramb yazan şairbrdən isə Likimnini116
göstərmək olar. Əgər nitqbri öz aralarında müqayisə etsək,
onda şifahi yarışmalarda qələmə alınmış nitqbr quru
görünür, hətta müvəffəqiyyət qazanmış natiqbrin nitqbri də
əlimizdə olanda mahircəsinə deyilmiş kimi görünmür; bunun
səbəbi odur ki, onlar ancaq şifahi yarışlar üçün yararlıdır;
eb həmin səbəb üzündən səhnə üsulları səhnədən kənarda
xoş təəssürat yaratmır və yöndəmsiz görünür; məsəbn, əda-
b tb desək, yazılı nitqdə bağlayıcılarla birbşdirilməmiş fra-
zalar və eyni şeyin tez-tez təkrarı qəbul edilmir, amma şifahi
nitqbrdə isə natiqlər onlardan istifadə edir, çünki, onlar
aktyorlara xasdır. Eyni bir şeyin təkrarı zamanı başqa cür
danışmaq zəruridir, bu da bir növ deklamasiyaya yol ver-
mək deməkdir, məsəbn: “bax, o, sizi soyandır, bax, о sizi
aldadandır, bax, o, isə sizə xəyanət etməyi nəhayət qərara
alıb”. Məsələn, aktyor Filemon Anaksandridin117 “Qocala-
rın dəliliyi” əsərində hər dəfə “Radamant və Palamed” dey-
əndə, “Möminin” isə proloqunda “mən” deyəndə beb edir-
di. Beb cüm bbri aktyor kimi deməyənlər isə şalban daşıyan
adama bənzəyirbr. Bağlayıcılarla birləşdirilməmiş frazalar
haqqmda da eynib beb demək olar, məsəbn: “mən gəldim”,
“mən qarşıladım”, “mən istədim”. Bu cümbbri eyni cür,
eyni səslə və bir cümb deyirmiş kimi demək olmaz, onları
deklamasiya ib demək lazınıdır. Bağlayıcılarla birbşməmiş
nitqin müəyyən xüsusiyyəti var: eyni bir vaxt ərzində daha
çox şey deyilir, ona göra ki, bağlayıcılarla birbşmək nəticə-
sində çoxluq vahidə çevrilir, bağlayıcıların bğvi ib isə vahid
çoxluğa çevrilir. Bu səbəbdən belə nitqdə amplifikasiya118
var: “mən gəldim, danışdım, xahiş etdim” (bu çox görünür),
“o, mənim dedikbrimin hamısına nifrətb yanaşdı”. Homer
də buna nail olmaq istəyib:
... Nirey simalıdır...
.. .Nireyi Aqlaya doğub...
Nirey hamıdan gözəldir...119
195
Kimin barəsində çox deyirlərsə, yəqin ki, bu barədə
tez-tez deyirlər; kimin haqqmda tez-tez deyirlərsə, belə
görünür ki, onun haqqında çox deyilib; şair də bu şəkildə
Nireydən bir dəfə deyərək paralogizmin köməyi ilə bir dəfə-
ni artırır və onun admı əbədiləşdirir, baxmayaraq ki, onun
haqqmda başqa yerdə heç bir söz demir.
Xalq iclasmda söylənən nitqin üslubi bütün cəhətlər-
dən skiaqrafıyaya (sciagraphia)120 bənzəyir, çünki, kütlə пэ
qədər çox olsa, perspektiv də о qədər uzaqlaşır, məhz buna
görə ds, həm orada, həm də burada dəqiq olan hər şey yersiz
göriinür və pis təəssiirat bağışlayır; məhkəmə nitqinin üslubi
daha dəqiqdir, bir hakimin qarşısında söylənən nitq isə daha
dəqiq olur; belə nitqdə ritorika daha az olur, çiinki burada
nəyin işə aid olduğu, nəyin isə yad olduğu daha yaxşı bilinir;
burada mübahisə olmadığına görə qərar təmiz alımr. Buna
görə də, eyni natiqlər bütün qeyd etdiyimiz nitq növlərində
deyil, ən az dəqiqlik olan yerdə, эп çox deklamasiya olan
yerdə müvəffəqiyyət qazanırlar, bu elə yerdə olur ki, orada
səs və xiisusən güclü səs lazım olsun.
Yazı üçün epideyktik nitq üslubi daha çox uyğundur,
belə ki, o, qiraət üçün nəzərdə tutulub; onun ardmca məh-
kəmə nitqi üslubi gəlir.
Üslubin analizini davam etdirmək, onun xoşagəlimii
və əzəmətli olmasmı sübut etmək artıqdır, axı nəyə görə
üslub bu xüsusiyyətlərə mötədillik, alicənabhq, ya da başqa
etik məziyyətdən daha çox dərəcədə sahib olmalıdır? Sada-
ladığımız xiisusiyyətlərin üslubin xoşagəlimli olmasına yar-
dım etməsinə gəldikdə isə, əgər biz üslubin məziyyətbrini
düzgün müəyyən etmişiksə, bu şübhəsizdir. Ona görə ki, heç
bir başqa şeyə görə deyil, ancaq xoşagəlimli olmaq üçün
üslub aydm, ədəbli olmalıdır. Əgər üslub çox geniş, ya da
çox yığcamdırsa, onda, o, aydm olmur; bu cəhətdən orta
vəziyyətdə olmağın yararlıhğı şübhəsizdir.
Sadalanmış keyfiyyətbr üslubi xoşagəlimli edir ki, on
da həm ümumi işlənən, lıəm də az işlədilən ifadələr, həm
196
ritm, həm də lazımi qaydada inandırıcı dəlillər müvəfFə-
qiyyətlə qarışdırılsın.
Beləliklə, biz üslub haqqında - bütün üslubbr və hər
biri haqqmda ayrıca danışdıq. İndi ancaq nitqin qurulma-
smdan damşmaq qalır.
13. Nitq hansı iki hıssəyə bölütıür? - Aristotelin bölmələri və on
dan əvvəl yaradılmış bölməhr.
Nitq iki hissədən ibarətaır, çünki sözügedən predmeti
elan etmək və onu sübut etmək lazımdır, buna görə də elan
edib sübut etmək, ya da əvvəlcədən elan etməyib sübut et-
mək mümkün deyil, sübut edən adam nəyi isə sübut edir və
nəyi isə əvvəlcədən şərh edən adam da sübut etmək məqsədi
ilə şərh edir. Bu iki hissədən birincisi şərhdir (prothesis),
ikincisi isə inandırma (pistis) üsuludur. Elə bil ki, birisi nitqi
məsələdən və onun həllindən ibarət iki hissəyə bölüb. Amma
indi песэ bölürbr - bu lap gülməlidir, çünki, hekayə ancaq
məhkəmə nitqbrinə xasdır; axı epideyktik nitqdə və xalq
yığıncağında söybnən nitqdə hekayə dediyimiz şey, ya da
rəqibə aid olan şey, ya da sübutetmənin nəticəsi песэ ola bi
br? Xalq yığıncaqlarında söybnən nitqbrdə giriş, dəlillərin
götür-qoy və nitqdə deyibnbrin qısa təkrarı ancaq о vaxt
olur ki, о vaxt müzakirəbr olsun, çünki müzakirəbrdə çox
vaxt iş məzəmmət etməkdən və bəraətbndirməkdən ibarət
olur, amma məşvərət olan hallarda beb olmur. Nəticə isə
heç də bütün məhkəmə nitqlərində olmur, məsələn, nəticə о
vaxt olmur ki, nitq qisa olsun, ya da iş asan yaddaqalan ol
sun, çünki, adətən geniş olanı əksiltmək lazım gəlir. Bu sə-
bəbdən nitqin zəruri hissəbri şərh və inandırma üsuludur;
bunlar nitqin ayrılmaz mənsubiyyətidir, amma əksər hallar
da nitqin tərkibi beb olur: - giriş, şərh, inandırma üsulu, пэ-
ticə, ona görə ki, rəqibə deyibnbr inandırma üsuluna aiddir,
dəlilbrin lehinə və əleyhinə tutuşdurulması isə ancaq öz də-
lilbrinin gücbndirilməsidir, buna görə də inandırma üsulu-
nun müəyyən bir hissəsidir; bu tutuşdurmanı edən nəyi isə
197
Dostları ilə paylaş: |