Çoxsəsli burulğanın çoxlu guruldayan qozbel
dalğaları,
Köpükdən ağ-appağ, aramsız bir-birinin dalmca
qaçacaq.93
Burada şair hərəkət edən hər şeyi həm də canlı təsvir
edir, hərəkət isə fəaliyyətdir.
Biz daha əvvəl dediyimiz kimi94 metaforaları oxşar
predmetlər sahəsindən götürməliyik, amma aşkar oxşar dey
il, fəlsəfədə qəbul edildiyi kimi, sərrast ağlın xüsusiyyəti bir-
birindən uzaq şeylərdə də bənzərliyi görməkdir, məsələn,
Arxit95 deyirdi ki, hakim və qurbangah eyni şeydir, ona görə
ki, ədalətsizliyə məruz qalanlar həm bunun, həm də onun
yamna qaçıb gedirbr. Ya da ki, əgər birisi desə ki, lövbər və
krematra96 eyni şeydir, həm bu, həm də digəri oxşar şeylər-
dir, amma biri-birindən vəziyyətləri ilə seçilirlər - biri yuxa-
rıda, digəri isə aşağıda yerbşir. “Dövlətlər bərabərləşirdi-
lər”97 ifadəsində də biri-birindən çox uzaq qalan predmetlə-
rin oxşarlığı, məhz qüdrətdə və üzdə olan səthi bərabərliyi
qeyd olunur.
Məzəli ifadələrin (asteia) bir çoxu metaforalarm kö-
məyi və dinləyicilərin aldadılması vasitəsiylə əmələ gəlir.
Dinləyici üçün о vaxt hər şey aydm olur ki, o, onun
düşündüyünə zidd olan пэ isə yeni bir şey öyrənsin, bu za
man şüuru elə bil ona deyir: “Bu necə də doğrudur! Mən ısə
yamlmışam”. Apofteqmlərin zərifliyi məhz ondan irəli gəlir
ki, onlar, onlarda bəhs edilən şeyi ifadə etmirbr, məsələn,
Stesixorun kəlamı: “cırcıramalar özləri üçün yerdə oxuy-
acaqlar”98. Elə bu səbəb üzündən yaxşı tərtib olunmuş tap-
macalar xoşagəbndir, onlar müəyyən bilik verir və onlarda
metaforadan istifadə edilir. Feodorun “yenı bir şey demək”
(to caina legein) ifadəsi də buraya aiddir; bu о halda olur ki,
о zaman fikir paradoksal olsun və Feodorun99 dediyi kimi
əvvəlcədən bərqərar olmuş гэуЬ uzlaşmasm (eynib zarafat-
larda dəyişdirilmiş sözbrin istifadəsi kimi); hərf və sözbrin
190
yerdəyişməsinə əsaslanan zarafatlar da eyni təsiri göstərə
bibr, çünki, burada da dinləyici yamlır. Şeirbrdə də eyni şey
olur, çünki onlar dinləyicinin nəzərdə tutduğu kimi bitmir,
məsələn:
O, gedirdi, ayağmda don vurmuş yerləı olsa da.100
Dinləyici gözbyirdi ki, ayağmda don vurşmuş yerbr
deyil, səndəllər deyibcək. Beb ifadəbr tələffüz edibndən
dərhal sonra anlanmalıdır. Sözbrdə hərflər dəyişdirilən za
man isə danışan dediyini deyil, təhrif edilmiş sözlərdən
almmış mənam deyir, məsələn, Feodorun kifared Nikona
dediyi sözlər bebdir: “səni dünyaya frakiyalı qadm gətirib”.
Feodor özünü eb tutur ki, elə bil deyir: “bu səni narahat
edir” və bununla dinbyici aldamr, çünki, əslində o, tamam
başqa şey deyir. Buna görə də bu fraza onu başa düşənə ləz-
zət verir, amma Nikonun frakiyah olmasmı bilməyən üçün
bu fraza sərrast görünməyəcək.102 Daha bir fraza: “sən onu
məhv etmək istəyirsən”, ya da istəyirsən ki, o, farslarm tərə-
fınə keçsin” .103 Həm bu, həm başqa mənada fraza lazımi şə-
kildə deyilməlidir. Eyni şeyi sözlərin oyunu haqqmda da
demək olar, məsələn, əgər beb deyilirsə: “Afınalılar üçün
dənizdə hökmranlıq fəlakətin başlanğıcı deyildi, ona görə ki,
onlar bundan fayda götürdübr”.104 Ya da Isokratın dediyi
kimi: “ağalıq etmək dövbt üçün fəlakətin başlanğıcı ol-
du”J 05 Hər iki halda eb şey deyildi ki, onun deyilməsini
gözləmək çətin olsa da, həqiqət kimi qəbul edildi. Əvvəlin
əvvəl olduğunu demək о qədər də böyük müdriklik deyil,
amma bu söz beb şəkildə deyil, başqa cür işbdilir və archS
həmin deyil, başqa mənada təkrarlanır. Bütün bu hallarda,
əgər söz lazımi olan şəkildə omonimiya, ya da metafora
üçün işbdilirsə, onda yaxşı alınır, məsələn: “Anasxet dözül-
məzdir”107 - burada omonimiya istifadə olunub və əgər
Anasxet həqiqətən də xoşagəlməz adamdırsa, onda eb lazım
olan şəkildə istifadə olunub. Ya da:
Sən bizim üçün əcnəbinin olmalı qədər olduğundan
daha çox yad ola bilməzsən.107
191
Ya da: “sənin olmalı olduğun qədərdən çox olmaya-
raq, əcnəbi”: bu da elə eyni şey deməkdir. Bir də: “əcnəbi
həmişə yad qalmamalıdır”, burada da xenos sözünün müxtə-
lif mənaları var. Eyni şeyi Anaksandridin tərifləyici sözləri
haqqmda da demək olar:
Ölümə layiq bir şey etməmişdən əvvəl ölmək gözəl-
dir.108
Bunu demək eynilə —
ölümə layiq olmadan ölməyə
dəyər”, ya da “ölümə dəymədən ölməyə dəyər”, ya da “ölüm
iiçün nə isə layiqli bir şey etmədən” - deməkdir. Bu frazala-
rın eyni bir ifadə üsulu var, həm də fraza пэ qədər qısadırsa
və ondakı ziddiyyət nə qədər güclüdürsə, bir о qədər uğurlu-
dur, bunun səbəbi odur ki, zidd olan tərəfdən verilən məlu-
mat daha dolğun, qısalığına görə isə sürətli olur. Bu zaman
frazanın aid olduğu sima hökmən olmalıdır və əgər frazada
deyibnbr həqiqət olub, həm də bayağı deyilsə, (çünki, bu
keyfiyyətlər bir-birinə uyğun gəlməyə də bilərlər) fraza
düzgün deyilməlidir. Məsələn: “heç bir günah işlətmədən
ölmək lazımdır ; burada fikir eynidir, amma ifadə zərif dey
il. Yenə də: “ləyaqətli ləyaqətli olanla evlənməlidir” - bu da
zərif deyil. Amma, fraza hər iki keyfiyyətə malikdirsə, məsə-
bn: ölümə layiq olmadan ölmək” - bu fraza zərifdir. Fraza
yuxarıda göstəribn təbbbrə пэ qədər çox cavab versə, bir о
qədər də uğurlu almar, məsəbn, əgər adlar metafora kimi
istifadə olunubsa və frazada həm buna uyğun növ metafora,
həm də ona zidd olan, həm barəbərbşdirmə, həm də fəa-
liyyət olmuş olsa.
Ebcə də, bizim yuxarıda dediyimiz109 kimi metafora-
nın bir növ mahiyyəti olan müqayisə də olmalıdır ki, bu hə-
mişə xoşagələndir. Onlar həmişə analogiya üzrə metaforada
olduğu kimi iki anlayışdan tərtib olunurlar, məsəbn: “biz
deyirik ki, qalxan Aresin,!0 sinisidir, kaman isə - sinisiz for-
minqadir . Beb şəkildə damşarkən sadə olmayan metafora-
lardan istifadə edirlər, kaman forminqa, qalxanı isə sini ad-
landırmaq sadə metaforadan istifacb etmək deməkdir.
192
Müqayisələr beb şəkildə edilir: məsəbn, fleyta çalanı mey-
munla, zəif görən adamı sönməkdə olan şamdanla (çünki,
həm biri, həm də digəri göz qırpır). Müqayisə о vaxt uğurlu
olur ki, onda metafora olsun, məsələn, “песэ ki, qalxam
Aresin sinisi ib, xarabahqlari evin cir-cmdiri ib müqayisə
etmək olar; buraya həm də Frasimaxın Prati tərəfmdən dek-
lamasiyada məğlub edilmiş, saçmı uzadaraq səliqəsiz gör-
kəmdi olan Nikeratı111 görən zaman dediyi müqayisə də da-
xildir: “Nikerat Plati tərəfmdən dişbnmiş Filoktetdir”. Bu
işdə (daha doğrusu, müqayisə uğursuz alınanda) şairbr çox
vaxt müvəffəqiyyətsizliyə düçar olurlar və həm də eb buna
görə (yəni, müqayisə uğurlu almanda) onları эп çox şərəf-
bndirirbr. Мэп, məsəbn şairin beb dediyi halları nəzərdə
tuturam:
Onun dizbri kərəviz kimi əyilib.n2
Ya da:
Filammon kimi öz kisəsi ib vuruşaraq...113
Bütün bu ifadələr müqayisəni göstərir. Müqayisənin
metaforadan başqa bir şey olmadığını isə biz dəfəbrb demi-
şik.
Və nəhayət məsəllər - bır qəbildən olan şeybrin digər
qəbilə metaforasıdır, məsəbn, əgər birisi nəyi isə yanına
götürərək bundan faydalanmaş istəyəndə və sonradan bun
dan ziyan çəkəndə deyirbr: “bu karpatlı ib dovşanın işi ol-
du”.114 Çünki, ikisi də eyni cür zərər çəkib.
Beblikb, biz artıq demək olar ki, uğurlu ifadələrin nə-
dən və niyə yarandığmı aydınlaşdırdıq.
Müvəffəqiyyətli hiperbolalar da metaforadır, məsəbn,
əzişdirilmiş sifət haqqmda demək olar ki, tut dolu səbətə
bənzəyir, çünki gözbrin altı göyərib. Amma, bu kifayət qə-
dər şişirdilib. “Filan kimi şeyə bənzəyir” və “bu cür və bu
cür” ifadələri hiperboladır və ancaq formaca fərqbnirbr.
193
Dostları ilə paylaş: |