Üçüncüsü, sualı vermək о vaxt münasib olur ki, onun
köməyi ilə rəqibin özü-özünə zidd olduğunu və paradoks bir
şey dediyini göstərmək mümkün olsun.
Dördüncüsü, rəqib suala başqa cür cavab verə bilməy-
ib ancaq sofist sayağı cavab verəndə, məsələn, əgər o, belə
cavab versa: “həm var, həm də yoxdur”, “Bu həm belədi,
həm də belə deyil”, “qismən hə, qismən yox”, onda dinləy-
icilərdə təəccüb yaranır, elə bil o, nə demək lazım olduğunu
bilmir.
Başqa hallarda sualdan istifadə etmək lazım deyil, ona
görə ki, əgər rəqib sual qarşısında dura bilərsə, onda sualı
verən uduzmuş kimi görünəcək, belə ki, dinləyicilərin hazır
olmadığı halda, çox sual vermək mümkün deyil. Məhz bu
səbəbdən entimemalara mümkün qədər yığcam görkəm
vermək lazımdır.
İkimənalı suallara ayrı-ayrılıqda cavab vermək lazım-
dır, amma yığcam şəkildə yox, ziddiyyətli suallara isə cavab
verərkən ziddiyyətləri dərhal cavabla izah etmək lazımdır,
həm də bunu rəqib növbəti sualı verməmiş, ya da sillogizm
qurmamış etmək lazımdır, çünki nitqin hara yönəldiyini ba-
şa düşmək çətin deyil. Bu, eləcə də suallarm həlli haqqmda
hər şey bizə “Topikdən” 169 aydmdır. Əgər sual nəticəyə
doğru aparırsa, bu zaman səbəbi göstərmək lazımdır, məsə-
lən, Sofokl 400-lər şurasmm təsis edilməsinə şuranm başqa
üzvləri kimi onun da razı olması haqqında Pisandrm170 sua-
lma müsbət cavab verib. “Məgər sizə elə gəlmirdimi ki, bu
pisdir?” - “Bəli, gəlirdi” - “Məgər sən belə olan halda pis ho-
rəkət etmiş olmursan?” - Sofokl cavab verir: “Bəli, amma
bundan yaxşı hərəkət edə bilməzdim”. Sofokl efor171 olduğu
dövr üçün hesabat verən zaman başqalarının həlak olması-
nın ona ədalətli görünməsi sualına bir lakoniyalı kimi cavab
verir: “Bəli”. Ona sual verirlər: “Məgər sən də onlarla eyni
bir şeyi etmirdin?” - lakoniyalı cavab verir: “Bəli”. “Bəs on
da sənin də ölməyin ədalətli deyilmi?” - “Əlbəttə ki, yox,
çünki onlar ona görə belə hərəkət edirdilər ki, bunun üçiin
214
pul almışdılar, mən isə buna görə deyil, əqidəmə görə belə
etmişəm” . Buna görə də nəticədən sonra suallar vermək la-
zım deyil, nəticənin özünü də sual formasına salmaq lazım
deyil, əlbəttə ki, əgər həqiqət əhəmiyyətli dərəcədə bizim tə-
rəfımizdə deyilsə.
Zarafatlara gəldikdə isə, onlar göründüyü kimi müza-
kirələrdə172 тйэууэп yer tuturlar, Qorqinin dediyi kimi,
düşmənin ciddiliyini zarafat ib, zarafatı isə ciddiliyin kö-
məyi ilə dəf etmək lazımdır.173 Bu düzgün bir fıkirdir. “Po-
etikada” 174 biz artıq demişdik ki, пэ
qədər növ zarafat var və
onlardan hansı azad adam üçün yararlıdır, hansı isə yox,
omm üçün ki, hər kəs ona yarayan şeyi seçsin. Ironiya təl-
xəklikdən175 daha alicənab xarakterdə olması ilə seçilir,
çünki, birinci halda adam zarafata özünə görə əl atır, təlxək
isə bunu başqalarına görə edir.
19. Nitqin dördüncü hissəsi olan nəticənin analizi. - Nəticmin
bölündüyü dörd hissə və onların analizi.
Epiloqun tərtibi zamam natiqə lazımdır: birincisi, din-
ləyicilərdə özünə qarşı yaxşı, rəqibinə qarşı isə pis rəğbət ya-
ratmaq, ikincisi, həm şişirtmədən, həm də kiçiltmədən isti-
fadə etmək, üçüncüsü, dinləyıcilərin ehtiraslarını alovlan-
dırmaq, dördüncüsü, nitqin пэуэ görə söyləndiyini yada sal
maq.
Madam natiq özünün haqq, rəqibinin isə nahaq ol-
duğunu göstərib, onda, o. tamamilə təbii şəkildə elə bu ruh-
da davam edərək tərifləyir, töhmətləyir və nitqinə son haşiy-
э1эг vurur. Natiq ikisindən birini sübut etməlidir: özünün
dinləyicilərə münasibətdə, ya da ümumiyyətlə yaxşı adam
olduğunu və ya onun rəqibinin dinbyicilərə münasibətdə, ya
da ümumiyyətb pis adam olduğunu.
Dinbyicibrdə hansı vasitə və üsullarla rəğbət və əhval-
ruhiyyə yaratmaq haqqmda biz daha əvvəl, insanları yaxşı
və pis şəkildə təqdim etməyin üsulları haqqında danışarkən
demişdik.176 Bunu etdikdən sonra, təbii olaraq уa şişirtmək,
215
у a da kiçiltmək lazımdır, çünki, faktlarm əhəmiyyətini qiy-
mətləndirməyi nəzərdə tutursansa, onda onların baş verdiy-
ini təsdiq etməlisən, axı cismılərin böyüməsi də əvvəlcədən
mövcud olmuş xassədən irəli gəlir. Böyütməyi və kiçiltməyi
nəyin köməyi ib edilməsinə gəldikdə isə bu məsələ haqqında
daha əvvəl toplarda177 ızah etmişdik. Faktların necəliyini və
пэ qədər vacibliyini aydmlaşdırandan sonra dinləyicilərdə
mərhəmət, dəhşət, qəzəb, nifrət, həsəd, rəqabət və düşmənçi-
lik kimi hissləri oyatmaq lazımdır. Buna aid də daha əvvəl
toplar178 göstərilib. Beblikb, daha əvvəl deyiləni yaddaşda
təzəbmək qalır. Bunu bəzilərinin məsləhət gördüyü kimi gi-
rişdə etmək lazımdır, arrnna bu məsləhət əsassızdır, çünki,
onlar rahat anlansm deyə, eyni şeyi tez-tez təkrar etməyi
məsbhət görürlər. Beləliklə, girişdə nəyin müzakirə olun-
duğu aydm olsun deyə vəziyyəti izah etmək lazımdır, nəticə-
də isə işin nəyin əsasmda sübut olunduğuna yekun vurmaq
lazımdır. Natiq sözünü başlayanda deməlidir ki, o, söz ver-
diyi şeyi edib, ona görə də o, nəyi sübut etdiyini və niyə
sübut etdiyini deməlidir; bu zaman öz sözlərinb rəqibin söz-
lərini qarşı-qarşıya qoyaraq ya eyni bir predmet haqqmda
hər iki rəqibin dediyini müqayisə etməlisən, ya da birbaşa
ziddiyyət yaratmadan, məsələn, belə deməlisən: “O, buna
münasibətdə filan cür deyib, mən isə
bu cür demişəm və filan
şeyə görə belə demişəm”. Ya da ironiyadan istifadə edərək
belə demək olar: o, filan-filan dedi, mən isə bunu dedim, ag
ar о, filam deyil, bunu sübut etsəydi, пэ edərdi?” Ya da beb
sual vermək olar, məsələn: “Mənim üçün sübut etməyə пэ
qaldı?” Ya da: “Mən nəyi sübut etdim?” Nəticəni ya belə -
müqayisə yolu ib, ya da təbii yolla - dediyimiz kimi, şəxsi
dəlilbri sadaladıqdan sonra, lazım gəlsə, rəqibin də dəlilbri-
ni sadalamaq yolu ilə almaq olar. Sonda bağlayıcısız fraza-
lar işbtmək daha uyğundur ki, bu nitq deyil, nəticə olsun,
məsələn: “mən dedim ”, “siz eşitdiniz”, “iş sizin əlinizdə-
dir”, “hökmü çıxarın”.
216
Qeydlər
RİTORİKA
Birinci kitab
«Ritorika» eserini yunan dilinden rus dilinə N. Platonova
terefinden tercüıne edilmişdir (Бах.: Аристотель. Риторика.
Пер. с греч. Н.Платоновой. Спб., 1894).
I
1.
Dialektika (yunanca «dialegomai» - «söhbet edirem»,
«danışıram») — söhbetetmə ve mühakutıə üsuluna əsaslanaraq,
obyektiv həqiqətin axtanşına yöneldilmişdir. Platon «sual verib
cavab
tapana» dialektik deyirdi (Bax.: rusca neşrine: Platon.
Əserler. Üç cildde. A.F.Losev və V.F.Asmusun redaktəsilə.
М., 1968).
Dialektikanı adətən sofıstik mübahiseye - yeni sofıstika-
ya —
qarşı qoyurlar. «Fedr» əsərinde Platon yazır ki, dialektika
seneti «insan qelbinde hem deyən, hem eşidən üçün faydalı
olan ifadeləri yaradır ve möhkəmiəndirir: bu ifadeler faydasız
deyil, çünki onlar diger insanlarm qolbinde ekssəda olaraq yeni
ifadəler yaradır ki, bu da söz toxumunu
ə b ə d ile ş d ir iD >
(Platon.
Fedr, 277a). Ritorika hem də dialektikamn qanunlarmı, dinle-
yicini və yaxud həmsöhbəti inandırmaq və yaxud deyileni tək-
zib etmek yolunda istifadə edilir. Aristotel elmlərin ümumiliyi
ideyasını dofələrlə vurğulayır, göstərirdi ki, burada «bir çox
şeylerin bir olması» mümkündür. Dialektika, «bir çox elmlare
aidiyyatı olduğu üçün, mehz belə «ümumi» elmlerdən bıridir»
(«İkinci analitika», II, 11, 77a) (Bax.: Aristotelğ. Analitika
pervaə i vtoraə. М., 1952).
2.
Entimema (yunanca «enthymema» - «ağlımda», «nə-
zerimde olan» demekdir) - tam şekildə ifade olunmamış mən-
tiqi sillogizm; müəyyen bir hissəsi burada yalnız nəzerdə tutu-
lur. Bu mentiqi eqlinəticəde neticenin strukturu mühakiməle-
rin strukturuna uyğun gelir. Demetri hesab edir ki, entimema -
«müəyyən ritorik əqlinətico», yəni sillogizmdir. Anstotel, rito-
217