rikada bir çox istifadə olunan məntiqi sübutohmmalarla yanaşı,
entimemanm da inandırmamn ritorik vasitesi, yeni sillogizrain
olduğunu qeyd edir.
Mahiyyətt - Aristotelin nəşrlərində qebul oiunmuş məna
variant] - «söma», yeni «cisim»dir, bununla bele hesab olunur
ki, elyazmada söhbət «rhöma» (=e), yəni «güc»dən gedir. Yu-
nanlar çox vaxt felsəfı, estetik ve etik kateqoriyalarm cismani
mahiyyətli olduğunu düşünürdüler. Məselən, Ksenofont «Ki-
negetina» əsərində «xeyırxahlığm cisrni» haqqmda yazır. Pla-
tonun «Böyük Hippi» əsərində de «mahiyyet cisimi» ifadesi
getirilir.
3.
Areopaq - Afmada en ağır cinayət işləri üzre ali məh-
kemə orqamdır. Bu ad keçirilen iclaslann yerine, yeni «Ares
təpəciyi»nə göre verilmişdir. Areopaqm üzvlüyünə hər bir kes
ömürlük seçilirdi. E.ə. 462-ci ilde, Efialtın islahatından sonra,
öz əw əlki siyasi nüfimmu itirmişdir. Orator Femistıy xeber
verir ki, burada çox uzun-uzadı damşmaq qadağan idi. Platon
da məlumat verir ki, «mehkeməde çıxış edeni rəqib, bir de
oxunan iddianm dəqiq metni mehdudlaşdınrdı».
4.
Sillogizm haqqmda bax.: qeyd2.
5. Bax,: «Topika», I, 2, 101a, 30-32; burada deyilir ki,
«sübutolumna sənəti fikir mübadiləsi üçün zəruridir», xüsusilə
«digerleri ile ünsiyyətde darken, kütlə reyini nəzəre aiarken».
6. Proklun, Platonun «Kratil» eserine münasibetini bildı-
rən yazılarmda oxuyuruq ki, «Aristotel ve sofistler hesab edir-
ler ki, yalnız ritorika və yalnız dialektika nəyisə seçmək ve
nəyise tekzib etmək qadirindədirlər».
7. Bax.: orator Isokratm ritorik sənət haqqında qeydləri-
nə: bu senet «bütün digər sənətler içərisində ən ciddisidir,
çünki o, cisim yox, ruh üçün en vacib olanı seçə bilir; ritorika*
dan başı çıxan adamlar, daha çox ritorikanı öyrənib tehlil edən
filosoflan beyenip>.
8.
Dialektika və
sofistikam müqayisə edən Aristotel
«Metafizika» eserinde bele yazır: «Sofistika ve dialektika fəl-
səfeyə aid olan saheleri ilə məşğul olur, lakin sonuncu dialek-
tikadan öz qabiliyyetin xarakteri, sofıstikadan ıse - seçdiyi in-
218
kişaf yolu ilə ferqlənir. Dialektika, müdrikiik tərəfindən öyrə-
nilən obyektlerin təhlilində bir cehddir, sofistika isə - yalanc;
müdriklik, yeni yalancı zekadır».
II
9. Plutarx, iki oratoru, yeni Demosfeni və Fokionu
müqayise ederkən, deyir ki, birincisi çox görkəmli, ikincisi ~
çox qabiliyyetli olmuşdur. Fokion, dinləyiciləri özüne hom
nitqin gücü, hem de yaşamaq terzilə, saflığı ile cəlb edirdi; o,
başa düşürdü ki, «inandığın adanun
birce sözü, birce işarəsi bir
çox gurultulu, uzun-uzadı sözlərdən üstündür» (Плутарх.
Сравнительные жизнеописания в трех томах. т.Ш, «Демос
фен», X, М., 1964). Evripidin qəhrəmanı Hekuba da, bacanqh
natiq olan Odisseyə müraciet ederkən, daıuşan adamm nece
şəxsiyyət olmasının əhemiyyətini vurğulayır- məharətli sözlə"
artıqdır, axı sen yunanların qelbini öz baçanğı ile ele ala bılər-
sen. Eyni sözün çekisi müxtelif oiur, əger bu sözü adı bir in
san, ya da kübar dese (Плутарх. Сравнительные жизнеопи
сания в трех томах, т.Ш («Демосфен», X) М., 1964). Evri
pidin bedii qəhremanı Hekuba, baçaııqlı natiq olan Odısseyə
müraciet edir, çıxış edenin şexsiyyet olması zəruretini vurğu-
layır:
Söziin gözelliyi ile yox, öz meharətinle sen
yunanların qelbinə
yol tapacaqsan
Kimliyı bilinrneyenie kübar olanın nitqi
Bir cüre seslene bilmez.
10.
İstəklər haqqmda Aristotel «Ritorika»nm ikinci kita
bmda söhbet açır.
11. Aristotel bu tikri defələrlə vurğulayırdı. «Nikomax
etika»smda o,
siyasəti en iimumi, «arxitektonik» elm sayır, bu
elme xidmət eden strategiya, iqtisadiyyat, ritorika, bır də «en
çox istenilen qabiliyyetlərdir».
12.
İstiqamətləndirmə (yunanca epa göge) eslində induk-
siyamn özüdür; konkret hallar esasmda ümumi netice çıxanhr:
induksıya haqqmda bax: «Birinci analitika» (II, 23).
219
M isal xüsusi haldan irəli gelən xüsusi neticəni mürnkün
edir. Misallar vasitesile sübutolunma haqqında bax: «Birinci
analitika», II, 24.
Entimema və
sillogizmin qarşılıqh əlaqəsi haqqında bax
qeyd 2.
13. Bax.: «Birinci analitika», II, 23, 24.
Başqa yerde Aristotel biliklər esasında qurulan təlim pro-
sesini izah edərken, bir sıra eqli nəticelərə müraciət etməyi
iazım bılir: hemin ifadeler ya sillogizm, ya da induksiya olur
(natiqlik senetinde də bu cür ifadelərdon istifadə edirler), bu
zaman natiqler ya misallar əsasında (hemin misallar induksiya
növü olur), ya da entimema vasitəsile (bunlar isə sillogizmdir)
auditoriyanı inandırmağa çaiışırlar («ikinci analitika», I, 1,
7 1 a).
14. «Topika», 1,20. Bax.: qeyd 12
15. «Metodika» əseri bu güno gelib çıxmayıb. Laertli
Diogen Aristotelin əsərlər siyahmda «Metodika»nm 8 kitabdan
ibaret olduğunu qeyd edir (V, 23).
16.
Sokrat (e.ə. 469-399) - Afinali filosof, heqiqetin
esaslandmlmasmm dialektik üsulunun (sual - cavab şeklində)
banisi. Ya
zı əsərleri olmayib; onun fəaliyyəti ve söhbetləri
şagirdi Platonun yazdığı dialoqlarda, bir do Ksenofontun «Xati-
rəlerinde» öz eksini tapmışdır.
Platon «Sokratm apologiyası», «Kriton», «Fedon» eser-
lerinde Sokratm öz məhkəmesində söylədiyi nitqi (o, məhkə-
məyə gencləri guya yoldan çıxardığına, qedim Allahlara inan-
madığına və yenileri icad etdiyinə göre cəlb edilmişdir) bir de
edam avağı son anlan təsvir etmişdir.
Kall, Hipponikin oğlu - sofıstlərdən bir şey öyrənmek
üçün xeyli pul xerclemiş dövl&tli AfLna vətəndaşı. Bunun admı
Platon da qeyd edir («Sokratm apologivası», «Kratil»).
17.
Doriyey —
Rodoslu Diaqor adli atletin oğlu, sonuncu-
nu Pindar vesf etmişdir. Olimpiya oyunlannda Doriyey (hem
pankratiast kimi, hem de diger növ yanşlannda) üç defe qalib
gəlmişdir. Afmahlar onu esir tutsalar da, sonradan hörmetli
şexs olduğuna görə azadlığa buraxdılar. Olimpiyada Dıaqor,
220
Doriyey və onun qardaşlan şerefınə ucaldılmış abidəlerindən
Pavsani xəbər verır.
18. «Birinci analitika», I, 8.
19. Yunanca «tecmar» hem «işare» ve yaxud «elamət»,
həm de «yekun, məqsed» menasım bildirir; «peras» isə həm
də «son, serhed» demekdir.
20. Bax.: «Birinci analitika», II, 27 (entimema haqqmda).
21. Burada Sirakuza tiranı Böyük
Dionisi nezerde tutulur
(e.e. 431-367). Surakuza tiranlan Böyük ve Kiçik Dionisiler
haqqmda Plutarx yazmışdır («Dionun heyatmm tesviri»). Pla
ton «Qanunlar» dialoqunda «tiraniyalı insan» növiinü tesvir
edir.
Pisistrat (e.e. IV-ci esrin ikinci yansi) - Afina tiram (So-
lona da qohumluğu çatırdı). Plutarx Pisistratm, hiylə işledib
Afinalılardan şexsi mühafizeye icaze aldığından damşır. «Şəx-
si qarovulçuları lazım olduğu qeder yığandan sonra, axır ki,
Akropolu ele keçirmişdir; xalq ise bu emellere bigane qalmış-
dır».
Feagen, Meqara tiranı (e.e. VI-cı esr); yoxsullann müda-
fıesinə qalxaraq, hakimiyyeti ele keçirir (Bax.: Aristotel. «Po-
litika», V, s).
22.
Apodiktik (yunanca apodeicticos) - inandıncı (men-
tiqde neyinse tam ve şeksiz-şübhesiz zeruriliyini tesdiqleyen
mühakimelere deyilir).
23. Bax.: «Topika», I, 1, 14, III, 5. Müxtelif elmlerde,
yalmz özünemexsus xasselere arxalanıb, sübutayetirme yollan
haqqmda bax.: «Birinci analitika», I, 30.
3
24.
Epideyktik nitq - xüsusi hadise haqqmda söylenilen
temteraqlı nitq.
25.
A xill, Peley ve Fetidamn oğlu, Homerin «İliada» əse-
rinin baş qehremanı.
Patrokl - Menetinin oğlu, Troya yaxınlığında Hektor te-
rəfmden öldürülmüş Axillin dostu. «İliada» eserinde (XIX,
401-418), Axillin atlanndan biri, ölmez Ksanf, insan dilinde
Axillin ölümü haqqında qabaqcadan xeber verdi:
221