14. Sevgi və düşmençilik anlayışlan yunan felsəfesinde
kosmoqonik mena daşıyırdı. Empedokla göre, sevgi sferosu,
küreyebenzer kosmosu birleşdirir, onu bütöv edir. Sevgi, və ya
dostluq, və ya Afrodita, - «müeyyen birleşdirici qüwedir».
«Düşmençilik ve sevgi daima insanlar, heyvanlar ve quşlar
üzerinde hakimdir», lakin sfera «öz bütövlülüyünde vüqarlı-
dır», «sevgi seltənetidir».
5
15. Esxile göre, ölümün unudulması Prometey tərəfmden
insan neslinə bexş edilmiş nemetlerindən biri olmuşdur.
16. Qorxu ve dehşet - Fobos ve Deymos yunan mifo-
logiyasında iblisane mexluqlan, müharibe allahınm (Aresin)
silahdaşlan olmuşdular («İliada», XIII, 298, XV, 119). Sonra
bu adlar poeziyada troplar kimi istifade olunur (məselən, Esxi-
ün eserlerində, о cümledən «Fivlerə qarşı yeddi cesur» ese-
rində).
17. Evripid, «Kresfont» faciesinden bir parça (bu güne
bütöv gelib çatmayıb).
18. Tefsirçi burada bele izahat verir ki, sirakuzahlar sülhe
razılıq vermeyende Evrıpid, sülhmeramlı elçi olaraq, onlan
qınadı, dedi ki, birinci müracietde «yox» cavabı vermezler. Ola
bilsin ki, bu hekayet Plutarxın tesdiqlediyi bir fakta esaslamr:
Evripid çox qabiliyyetli adam imiş, onun nüfuzu о qeder böyük
olmuşdur ki, Siçiliya yürüşünde (413-cü il) meğbul olmuş afı-
nalılan, Evripidin şerlərini ezber dedikdə, esirlikden azad edir
və hətta yedizdiribler.
6
19. Bu paraçalanma 439-cu ilde Perikl terəfinden Samos
adasında üsyan yatızdırılandan sonra baş vermişdir. Kidi - az
melurn olan şexsdir (Bax.: Plutarx. «Perikl»).
20. Antifont haqqmda bax.: II kitabda 6-cı qeyde. Plutarx
söhbet edir ki, Antifont verilen suala sert cavabmdan sonra
edam edilmişdir (Dionisi, soruşanda ki, hansı mis yaxşıdır? ca
vab verdi: tiran qatilleri Harmodi ve Aristogiton heykəllerinə
serf edilmiş mis).
234
7
21. Yunanca «phormos» «zenbil, palaz, yük, çörək ölçu-
su» demekdir («pher» - «apanram» demekdir). Burada ne ne-
zerde tutulur, melum deyil.
8
22. «Poetika» eserində Aristotelin meşhur facievi katarsis
haqqında ifadesi qorxu və merhemet anlayışlan ile bağhdır.
Qedim teatra gəlen tamaşaçı, qehremaıun taleyine can yandı-
raraq, hemin hisslerdən azad olmalıdır. Aristotel düşünürdü ki,
insanda merhemet hissini, öz xasiyyeti baxımmdan tamaşaçıya
uyğun gelen, ona oxşayan, müeyyen menfı cehetlerine malik
qehreman oyada biler («Poetika», Fesil 13). Hemin fikir bu fe-
silde ezabkeşlik ve qem-qüsse getiren yaxmlanmızm derdi-
seri haqqındakı fikirlerle üst-üste düşür. Ne derecede bu hiss-
ler bize kömeklik ede biler? Bu sualın da cavabı axtanlır.
Sofıstler (xüsusi olaraq Qorgi) ritorun başqalarda merhe-
meti oyatmaq, onu artırmaq qabiliyyetine fıkir verirler. Natiq-
lik senetkan olan Qorgi üçün dinleyicini öz terefme çekmek,
sözün qüwesini onda smamaq vacib idi. Bu zaman o, eyni de
recede gah onda (dinleyicide) merhemet ve rehm, teessüf his
sini oyadır, gah da «qorxunu qovur ve qem-qüsseni mehv edir-
di».
23. Bilinmir, Aristotel hansı faktı burada qeyd edir.
24. Bunun haqqmda Herodotun hekayeti var, Misir çann
oğlu Amazis - Psammenitin üzerinde Fars çan Kambizin (Ki
rin oğlu) qelebe çalması haqqmda. Psammenit, öz qızını qul
geyiminde ve edam yerine apanlan oğlunu görcek, gücle Özü-
nü heyecanlanmadan saxladı; lakin dilenen dostunu görerken,
hıçqırtı ile ağladı. Kambiz, bu barede verilen suala cavab verdi
ki, öz derdi ağlamaq üçün olduqca vacib sebebdir, amma qoca
yaşmda salamat ve fıravan heyatı ile vidalaşıb, yoxsulluqla ras-
tlaşan dostunun derdi göz yaşına layiqdir. Kambiz bu sözleri
eşidende, heyretlendi ve Psammenitin oğlunu efv etmeye hazır
olduğunu bildirdi, lakin artıq gecikmişdi.
25. Bax yuxanda, qeyd 22, yaxmlar ve ezizlere qarşı
merhemet haqqmda.
235
26. Aristotel «Nikomaxın etika»smda bu cür terif verir:
«hiddət - paxıllıq ve bedxahlıq arasmda yerleşir; bu menevi
durum öz yaxınlarmuzm düşdüyü müxtəlif vəziyyətlerile bağlı
çəkdiyimiz ezabkeşliye ve hezzalmaya aiddir. Hiddetlənən
adam, pis insanlann layiq olmadıqlan zirvəye nail olduğunu
görende iztirab çəkir; paxıl adam bundan da artıq əzab çekir:
yaxmlann, tamşlann her bir sevinci onun iztirablanm artmr;
bədxah insan neinki digərinin derdinə şerik olur, əksinə, se-
vinc keçirir».
27. «İliada», XI, 543. Söhbət Troya qəhrəmam, Priam ça-
nn oğlu Hektordan gedir.
10
28. Esxilin bizim günləre gəlib çatmayan, adi melum ol
mayan tragediyadan ifade.
29. Herkules sütunlan - Hibraltar.
30. Bax.: qeyd 13.
12
31. Burada Aristotel ehtirasla (pathos) exlaqi adetleri (et
hos) qarşı-qarşıya qoyur, yeni çox güclü daxili təessüratlan-
manı xasiyyətin sabit durumuna qarşı qoyulur. Qedim dövrdə
etos dediklə hem sabitlik, həm də müeyyen, insan mahiyyətini
ifade eden istiqametlendirici qüvveni nezerde tuturdular. He-
raklit, məsələn, qeyd edirdi ki, «insan etosu onun belasıdır».
Pafos - facienin zeruri hissəsidir, «bu - ağnlı bir haldır» («Po-
etika», III-cü fesil). Sabitləşdirici bir qüw ə olaraq, etos facie
qehrəmam üçün çox vacibdir, xüsusile chröston ethos, yeni
heddinden çox ideallaşdınlmayan, tamaşaçımn beraetini qaza-
nan xoş xasiyyet («Poetika», fesil 13).
Aristotel orator nitqinde etosun bədii xüsusiyyətlerini də-
rindən tehlil etmişdir: etos müellifm meqsedlerinə ve tövsiyə-
lerine uyğun gelmelidir, musiqi etosu ise insanın özünü terbiyə
edir. Sonradan incesənet tədqiqatçılara (Halikarkaslı Dionisi,
Lonqin, Kvintilian) pafosu və etosu iki növ üslubun təmsil et-
diyini göstermişlər - effektiv ve sakit, biri «yüksəldənə», digə-
ri ise «həzz verene uyğundun> (Lonqin).
236
32. Sxoliast burada bele izahat verir: Fivlərə qarşı müha-
ribeye qalxan başçılarla Arqos qehremam ve geleceyi gören
Amfiarayla ittifaqa girməye cehd xatırlanır. Amfiaray, arvadı-
na Adrast terəfmdən teklif edilmiş cah-calaldan (ya da puldan)
imtina etmişdir; yeddi müdrikden biri - Pittak bunu xüsusi ifa-
dede qeyd etmişdir. Sxoliastm izahı qeyri-ardıcıldır. Pittak - ta-
rixi şəxsiyyet, Lesbos adasmda seçkiler yolu ile seçilmiş Miti-
len şəherinin ali başçısı, «esimnet»i olmuşdur (e.e. VII-VI-ci
esrlər). Pittakm dostu, sonra isə siyasi düşmeni olmuş şair Al-
key onun haqqmda bezi məlumat vermişdir. Yeddi başçmın
yürüşü ise Troyanın alınmasma bir nesil qalmış baş vermişdir,
yeni bu, e.e. II minilliyin son rübüne aiddir. Arfıaraym arvadı
Erifıla öz qardaşı Adrastm elindən boyunbağı almış ve erini
yürüşde iştirak etməye sövq etmişdir («Odisseya», XI, 326).
Amfiarayın ceng arabasını toфaq udmuş, özü ise, yürüş başçı-
lanm Fivalan dağıtmaqdan çəkindirdiyinə göre ölmezliyə
ucalmışdır.
33. Xilon - Spartah, yeddi müdrikdən biridir. Hesab olu
nur ki, «ölçüden artıq heç ne olmamalı» ifadəsi Solona aiddir;
Lindli Kleobun isə guya demişdir ki, «ölçü - yaxşılann yaxşı-
sıdır»; Xilona adeten hem de bu sözleri aid edirlər: «özün-
özünü derk et».
13
34. Biant - yeddi müdrikden biri, İoniyada da yerleşen
Priyenadandır (e.e. VI-cı esr). Bele bir ifadesi ile meşhurlaşıb:
«özümünkü nə varsa, özümledir». Aristotelin qeyd etdiyi Bi-
antın sözlərini hem də Laertli Diogen getirir; öz kitablarınm
birincisinde o, bütün yeddi müdrikin heyat və yaradıcılığından
yazır.
35. Gö&Uiyin bu terifmi «Böyük Hippi» eserinde Plato-
nun tesvir etdiyi Sokratm terifı ile müqayise et: «egər gözel
olan xoşbəxtliyin sebebidirse, onda xoşbexlik gözelliyə görə
əmele gəlin>. Bu ifadəde gözellik haqqında teleoloji, meq-
sedyönlü tesəw ür aydm şekilde göze çarpır, bunun etik ma-
hiyyeti özünü biruzə verir. Aristoteldə bu cehet bir qedər zəif
qabardılıb.
237
Dostları ilə paylaş: |