özünün dediyi kimi belədir: “göstərilmiş yaxşılığm və edilmiş
pisliyin əvəzini verə bilməmək eyni cür alçaqlıqdır”; Bütün
bu adamlar sillogizmləri damşdıqları barəsində qurar, bu və
digər anlayışlara tərif verərək onlarm nədən ibarət olduğunu
araşdırırlar.
Daha bir top sözə aid olan bir neçə mənanm əsasında
qurula bilər, bu barədə biz “Topikdə” “yaxşı” sözündən
bəhs edəndə danışmışdıq.
Daha bir top paylaşmadan alımr, məsələn, əgər hamı
üç səbəb üzündən - ya bu, ya o, ya da о biri - ədalətsiz hərə-
kət edirsə, birinci iki səbəb üzündən hazırkı halda ədalətsiz
hərəkət etmək mümkün deyil, üçüncüsü haqqmda isə itti-
haraçıların özləri heç nə demir.
Daha bir top istiqamətləndirmədən götürülür, bunu
Peparefıya nitqindən görmək olar, orada deyilir ki, uşaqlara
aid həqiqəti hər yerdə qadmlar üzə çıxardırlar. Elə - Afına-
da da natiq Mantinin oğula qarşı başladığı işi ana aydmlaş-
dınr, eləcə də Fivada Ismeni və Stilbonun arasmda olan
mübahisəsini Dodonida həll edir, o, uşağın tsmeninin oğlu
olduğunu deyir və buna görə də Fettaliski Ismeninin88 oğlu
olduğunu təsdiq edirlər. Teodiktin89 “Qanun”undan da eyni
şey görünür: “əgər biz öz atlarımızı adamlarm atlarına pis
baxan adamlara və öz gəmilərimizi də başqa adamlarm gə-
milərini məhv etmiş adamlara tapşırmırıqsa və əgər bütün
hallarda eyni cür hərəkət etmək mümkündürsə, onda başqa
şəxslərin rifahım pis qoruyan adamların köməyindən şəxsi
xilasımız üçün istifadə etmək -olmaz. Alkidamantm sübut
etdiyi kimi, hamı müdriklərə ehtiram göstərir: paroslular
Arxiloxa ehtiram göstərirlər (baxmayaraq ki, o, böhtançı
olub), xioslular isə onların həmvətənləri olmasa da Homerə,
mitilenalılar qadın olmasına baxmayaraq Safoya ehtiram
edirlər, lakedemodiyalılar Xilonu gerontlar şurasma seçirlər,
halbuki elmi çox az sevirdilər, Lampsak sakinləri Anaksa-
qoru yadelli olmasma baxmayaraq dəfn etdilər və indiyə
qədər onu yad edirlər... afmalılar Solonun, lakedemoniyalı-
146
lar isə Likyrgun qanunları yaşadıqları zaman rifah içində
idilər, Fivada da şəhəri filosoflar idarə etməyə başlayandan
sonra dövlətdə firavanlıq başlandı”.90
D aha bir top işin özündən, ya ona bənzəyəndən, ya da
ona əks olan iş üzrə çıxarılmış məhkəmə hökmündən də
götürülə bilər, xüsusən, əgər bu hökmü hamı və həmişə dey-
irsə, əgər belə deyilsə, heç olmazsa onu insanlann çoxu, ya
da müdrik adamların hamısı, ya da onların çoxu, ya da yax-
şı adamlar və hakimlərin özləri, ya da sözlərinə hakimlərin
qiymət verdiyi adamlar, ya da elə adamlar ki, onlarm qəra-
rına qarşı çıxmaq mümkün olmasın, məsələn: hakimiyyətdə
olan adamlar, ya da elələri ki, onlarm qərarına qarşı çıxmaq
yaxşı hesab olunmur, məsələn: tanrılar, ata, müəllimlər söy-
ləmiş olsun. Avtokl Miksidemidə qarşı belə demişdi: “hətta
Evmenida Areopaqın məhkəməsinə gəlməyə razılıq verdi,
Miksidemid isə yox”. Ya da Safo ölümün pis şey olduğunu
sübut edərək deməsi: “tanrılar özləri belə düşünürlər, çünki
başqa cür olsaydı, onlar da bizim kimi ölərdilər”. Ya da,
nəyin isə barəsində həddindən çox ozündən razı halda fıkir
söyləmiş Platona Aristippin dediyi kimi: “bizim yoldaşımız
heç vaxt buna bənzər bir şey edə bilməzdi” (burada, “yol-
daş” deyəndə Sokrat nəzərdə tutulur).
Qeqesipolid də əvvəlcədən Olimpiya orakulundan so-
ruşduğunu Delfada da tanrıdan soruşaraq deyir ki, yəqin o,
(yəni Apollon) da atası ilə eyni fıkirdədir, yoxsa əks olan bir
fikri demək çox ayıb olardı. Isokrat da Yelenaya yazmışdı
ki, o, məziyyətləri olan qadındır, çünki Tesey onun belə ol-
duğunu qəbul edib, ilahələrin üstünlük verdiyi Aleksandr
haqqmda da belə deyib. lsokratm dediyinə görə Yevaqor da
məziyyətlərə sahibdir, çünki, Konon kasıb vəziyyətə düşən-
də heç kəsə müraciət etmədən Yevaqorun91 yanma gedir.
Daha bir top hissələrdən götürülür və “Topik”də ol-
duğu kimi, ruhun necə olması haqqında məsələ həll olunur.
Ona görə ki, ruh həm belə, həm də elə ola bilər. Buna misalı
Teodiktin “Sokrat”92 əsərindən götürmək olar, orada deyi-
147
lir: “о, hansı tanrıya qarşı günah işlədib? Dövlətin ehtiram
göstərdiyi tannlardan hansma ehtiram göstərməyib?”
Əksər hallarda eyni bir şeydən sonra ya nə isə yaxşı,
ya da nə isə pis bir şey gəldiyinə görə daha bir top nəyə isə
inandırmaq və ya çəkindirmək nəticəsində ittiham etmək və
ya müdafiə etməkdən, tərifləmək və ya məzəmmət etməkdən
ibarətdir, məsələn, əgər desək ki, təhsilin nəticəsi pis olur,
çünki, insan həsəd obyektinə çevrilir və ya deyə bilərik ki,
təhsilin nəticəsi yaxşı olur, çünki insan müdrik olur. Beblik-
b , savadlı olmaq lazım deyil, ona görə ki, həsəd predmeti
olmaq lazım deyil, bununla belə savadlı olmaq lazımdır, ona
görə ki, müdrik olmaq lazımdır.
Kalippin93 məharəti bu topda idi, o, bundan başqa
mümkün olandan götürdüyü sübutlar və haqqında danış-
dığımız başqa sübutlardan da istifadə edirdi.
Daha bir top о vaxt yaranır ki, bu vaxt her hansı, həm
də bir-birinə əks olan iki şeyi ya məsbhət görmək, ya da on-
dan çəkindirmək və hər ikisinə indi gostərdiyimiz üsulu tət-
biq etmək lazım gəlir. Göstərdiyimiz və əlimizdə olan halın
fərqi ondan ibarətdir ki, orada əks qoyulan elementlərin
necə olmasınm fərqi yoxdur, burada isə həqiqi əks olanlar
olmalıdır; məsələn, bir kahinə öz oğluna siyasi nitqlər de-
məyə icazə verməyərək demişdir: “Əgər sən ədalətli olanı
desən, sənə insanlar nifrət edəcək, ədalətsiz söz desən isə
tanrılar”.94 Amma, həm də demək olar ki, bu nitqləri песэ
demək lazmıdır, çünki, əgər ədalətli danışsan, səni tanrılar
sevəcək, ədalətsiz danışsan isə insanlar. Bu tamamilə “ba-
taqlıq və duz almaq”95 məsəli ilə eynidir. tki əks olan şeyin
hər birinin ardmca пэ vaxt müəyyən xeyir və müəyyən şər
gəlirsə, həm də hər ikisinin nəticələri qarşılıqh şəkildə эк-
sdirsə, bu blaisösis adlanır (sözün əsil mənasmda hərəsi bir
tərəfə əyilmiş ayaqlar).
Daha bir top о vaxt yaranır ki, onda insanlar eyni şeyi
həm sözdə, həm də ürəklərində tərifləməsinlər. Sözdə bütün
148
ədalətli və gözəl olan şeyləri tərifləsələr də, ürəklərində anc-
aq daha faydalı olanı arzulasınlar.
Burada ikitərəfli sillogizm qurmaq olar; bu üsul para-
dokslara münasibətdə daha çox yararlıdır.
Daha bir top analogiyaya görə olacaq şeydən çıxarılan
nəticədən alınır, məsələn, Ifıkratm çox gənc oğlunu boydan
uca olduğuna əsaslanaraq dövlət mükəlləfıyyətlərində iştirak
etməyə məcbur etmək istəyirdilər, onda tfıkrat deyir ki, əgər
onlar ucaboylu uşaqları kişi hesab edirbrsə, onda yəqin ki,
balacaboylu kişibri də uşaq hesab edirlər. Teodekt də öz
“Qanununda” belə deyirdi: “siz muzdlulara onların şücaəti-
пэ görə vətəndaşlıq verirsiniz, məsələn, Strabaka və Xari-
demə, bəs bəzi muzdduları gördükbri dəhşətli işbrə görə
sürgünə göndərməyəcəksiniz?
Daha bir top beb bir mülahizədən almır: nəyin isə пэ-
ticələri eynidirsə, onda onları törədən səbəblər də eynidir,
məsəbn, Ksenofan deyirdi ki, tanrıların doğulduğunu iddia
edənlər də, tanrılarm öldüyünü iddia edənlər də küfr edirbr,
çünki həm bu, həm də digər halda beb çıxır ki, müəyyən
vaxtda tanrılar mövcud olmur96. Ümumiyyətb, təsdiq etmək
lazımdır ki, müxtəlif səbəbbrin nəticələri eyni olur: siz tso-
krat haqqmda deyil, onun məşğuliyyəti haqqmda hökm çı-
xardacaqsmız - fəlsəfə ib məşğul olmaq lazımdırmı? Eynib
beb, demək olar ki, “torpagı və suyu vermək özünü köləliyə
verməkdir”, ya da “ümumi sülhdə iştirak etmək qoyulmuş
şərti yerinə yetirməkdir”... bu zamaıı iki üsuldan faydalı
olanı götürmək lazımdır.
Daha bir top onun nəticəsində almır ki, insanlar heç
də həmişə əvvəlbr düşündükbri kimi düşünməyərək, əvvəl
düşündükbrinin tamam əksini düşünürbr. Məsələn: “əgər
biz sürgündə olarkən vətənə qayıtmaq üçün vuruşmuşuqsa,
onda görəsən biz vətənə döndükdən sonra vuruşmamaq
üçün doğrudanmı yenıdən sürgünə gedəcəyik?” entimema-
smda olduğu kimi. Əslində, adamlar bəzən vətəndə qalmağı
о şərtb üstün tuturdular ki, əvəzində vuruşa bilsinbr, bəzən
149
Dostları ilə paylaş: |