mursa, əgər о, müınkün olanı arzulayırsa, əgər o, qəzəblə-
nirsə, əgər əlləşə bilirsə, onda o, məqsədinə çatacaq, çünki,
əksər insanlar can atdıqları şeyi edirbr; ancaq yaxşı şeyləri
arzulayan, mənəvi cəhətdən yaxşı adamlar öz hövsələsizlik-
ləri ucbatından bunu etməyə yararsızdırlar. Əgər birisi пэ
isə etmək niyyətinə düşürsə, təbiidir ki, o, niyyətini həyata
keçirəcək. Əgər hər hansı bir şey öz təbiətinə görə başqa bir
şeydən əvvəl və ya başqa bir şeyin nəticəsində baş verirsə,
məsələn, əgər ildırım guruldayırsa, deməli, şimşək artıq ça-
xıb, əgər insan пэ isə bir şey edibsə, onda bunu etmək üçün
cəhd edib; bütün bu hadisələrin bəziləri zərurət, digər çox
hissəsi isə təsadüf xarakteri daşıyır. Baş verməyənə dair
sübutları isə aydmdır ki, deyilənlərin əksi olanlardan
götürürük.
Olacağa gəldikdə isə, aydmdır ki, burada məsələ eyni-
dir: bizim üçün mümkün olan və arzuladığımız, bizim ehti-
rasımız, qəzəbimiz və haqq-hesabımız ilə bu işin mümkün-
süzlüyünün birləşməsinə uyğun gələn, eləcə də bizim niyyət
və səylərimizin sahəsində yerləşən (ona daxil olmayan şey-
lərdən daha çox baş verir) şeylər olacaq. Əgər öz təbiətinə
görə nədən isə əwəl baş verən şey artıq baş veribsə, məsələn,
əgər səma buludlarla örtülübsə, onda çox ehtimal ki, yağış
yağacaq. Əgər adətən başqa bir şeyə görə olan şey baş verib-
sə, məsələn, bünövrə salınıbsa, deməli ev də tikiləcək.
Şeylərin nəhəngliyinə və balacalığına, böyüklüyünə və
kiçikliyinə və ümumiyyətlə iriliyinə və xırdalığına gələndə isə
burada bizim üçün hər şey əvvəl dediklərimizdən aydındır,
çünki, biz məşvərətçi nitqlər haqqmda damşanda nemətlərin
böyüklüyündən və ümumiyyətlə böyük və kiçik olan şeylər-
dən söz açmışdıq, hər bir nitq növünün özünə aid nemət şək-
lində məqsədi olduğu üçün (gözəl olan və ədalətli olan an-
layışları kimi), onda aydındır ki, verilmiş sübutların köməyi
ilə hər bir nitq növünü gücləndirmək (ayxeseis) lazımdır.
Böyüklük və üstünlük haqqında, ümumiyyətlə dedikbrimiz-
dən əlavə tədqiqat aparmaq, boş danışmaq demək olardı.
130
Çünki, təcrübə üçün özəl hadisələr ümumi hadisələrdən daha
çox əhəmiyyətə malikdir.
Mümkün və
mümkün olmayan haqqmda, nəyin isə baş
verib-verməməsi haqqmda, olacağı və ya olmayacağı haq
qmda, eləcə də şeylərin böyüklüyü və kiçikliyi haqqmda
məhz bunu demək lazımdır.
20. Misal və entimema. -
Misallarm, müqayisəhrin
və təmsillərin (ibrətli həkayələrin) iki növü. -
Misallardan necə və пэ zaman istifadə etmək la-
zımdır?
Madam biz inandırma üsullarınm xüsusi halları üçün
olanlar haqqmda damşmışdıq, onda indi bütün hallar üçün
ümumi olan üsullardan danışaq. Ümumi inandırma üsulları
ikili növdə olur: misal və entimema, beb ki, misal entime-
mamn bir hissəsidir. Beblikb, əvvəl misal haqqmda deyak,
ona görə ki, misal istiqamətləndirməyə oxşayır, istiqamət-
bndirmə isə əvvəldir.
tki cür misallar var. misalın birinci növünün mahiyyəti
odur ki, əvvəlbr baş vermiş faktlar göstərilir, digər növündə
isə natiq onları özü yazır; natiqin yazdığı ya ibrətli həkayə,
ya da təmsil ola bibr, onlara misal kimi Ezopun təmsilbrini,
Liviya təmsilbrini45 göstərə bibrik. Faktları da beb misal
gətirmək olar: demək olar ki, Iran şahma qarşı müharibəyə
hazırlaşmaq lazımdır və ona Misiri tutmağa imkan vermək
lazım deyil, çünki, əvvəlbr Dari46 Misiri işğal etməmiş Yu-
nanıstana keçmirdi, amma onu işğal etdikdən sonra keçirdi.
Kserks47 də eynib Yunamstanın üstünə Misiri işğal etməmiş
getmədi, Misiri tutduqdan sonra isə hücum etdi, odur ki,
indi hakimiyyətdə olan da Misiri işğal etsə Yunamstana ke-
çəcək, buna görə də, ona bunu etməyə imkan vermək olmaz.
Ibrətli həkayə (müqayisə) - bu Sokratın üsuludur, məsəbn,
əgər birisi desə ki, hakimiyyəti püşk yolu ilə seçmək lazım
deyil, çünki, bu ona bənzəyir ki, püşk yolu ib yarışlar üçün
131