Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
68
olmadan Kəlbəli xan bəylərin özbaşınalığından narazı olan azərbaycanlı kəndi Keçilinin əhalisini sakitləşdirmək üçün oraya hərbi dəstə göndərmişdir. Xəlil bəy də diyarın idarə edilməsi işlərinə qarışır, Cəmillinskinin sözlərinə görə, Azərbaycan höküməti əleyhinə təbliğat aparırdı. Yəqin ki, öz idarəsini, Kəlbəli xanın tərəfdarlarını və Xəlil bəylə ətrafındakıları nəzərdə tutaraq Cəmillinski gileylənirdi ki, diyarda faktiki olaraq “üçhakimiyyətlilikdir”. O şikayətlənirdi ki, “əhali general-qubernatoru və Azərbaycan hökümətini müdafiə etsə də” 167 bu
şəxslərə qarşı müqavimət göstərmək üçün silahlı qüvvələri yoxdur. Naxçıvanlıların istək və əhvali-ruhiyyələrini və amerikalıların burada öz general-qubernatorluğunu yaratmaq cəhdlərini nəzərə alan Azərbaycan höküməti bu regionun statusu layihəsini işləyib hazırladı 168 . Məlumdur ki, 1919-cu ilin iyul- avqustunda Naxçıvanda olan amerikalı polkovnik Rey Naxçıvan Milli Şurasının sədri Cəfərqulu xanla və türk nümayəndəsi Xəlil bəylə gizli danışıqlar aparırdı. Bu danışıqlarda məqsəd özünün burada Amerika general-qubernatorluğunu yaratmaq ideyasına tərəfdarlar tapmaq idi. O deyirdi: “Naxçıvan və Ermənistan üzərində qaldırılmış Amerika bayrağı onların düşmənlərində qorxu və hörmət yaradır” 169
. Avqustun sonunda Zaqafqaziyada Britaniya qoşunlarının Amerika qoşunları ilə əvəzlənməsinin tərəfdarı amerikalı polkovnik Haskel Paris sülh konfransı və Antanta Müttəfiqlər Şurası adından Azərbaycan hökümətinə bildirdi ki, Şərur, Naxçıvan və Dərələyəz qəzaları xüsusi zona təşkil edir və bu ərazidə Amerika general-qubernatorluğu yaradılması layihəsi Ermənistana ABŞ mandatı layihəsi ilə eyni vaxtda irəli sürülmüşdü. Azərbaycan höküməti indi də amerikalıların köməyi ilə daşnakların Naxçıvanı ələ keçirməyə cəhd göstərəcəklərindən ehtiyatlanırdı. Buna görə də Azərbaycan höküməti öz layihəsində Naxçıvanın əhalisinin mənafeyini təmin etməyə çalışmışdı. Bu layihəyə görə Azərbaycan höküməti burada Amerika general- qubernatorluğunun elan edilməsi ilə razılaşır, lakin qəzaların yerli Milli Şura tərəfindən idarə edilməsi şərtini irəli sürürdü. İnzibati hakimiyyət tamamilə Milli Şuranın səlahiyyətində olmalı və general-qubernatorluq tərəfindən nəzarət edilməlidir. İnzibati idarə üstünlük təşkil edən millətdən təşkil olunmalı idi. ADR höküməti mətbuat, vicdan, söz azadlığını, şəxsin və əmlakın toxunulmazlığını saxlamağı tələb edirdi. General-qubernatorluğun büdcə məsələsinə Azərbaycan höküməti tərəfindən baxılması, çatışmayan məbləğin Azərbaycan xəzinəsi hesabına əlavə olunması təklif edilirdi. Region ərazisində Azərbaycanın pul nişanlarından istifadə olunmalı idi. Layihədə qeyd edilirdi: “Seçkilərin təşkilinə qədər general-qubernator əmin-amanlıq və qayda-qanun yaratmaq məqsədilə
167
Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, siy. 2, iş 40, v. 144. 168
Azərbaycan Respublikası, MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 92, v. 4. 169
Q. Mədətov. Göstərilən əsəri. s. 66. 69
sonuncuya (mətndə belədir – A. H) kömək üçün Azərbaycandan iki müşavir dəvət edir” 170
. Culfa – Bakı dəmir yolunun çəkilməsi üçün ayrılmış zolaq Azərbaycan hökümətinin əlində olmalıdır. Bundan başqa əhalidən silahları almamaq və ərazi- siyasi məsələlər ilə bağlı cinayətlərin hamısı üçün ümumi amnistiya elan etmək təklif olunurdu. Beləliklə, Azərbaycan hökümətinin layihəsi Naxçıvan əhalisini ola biləcək erməni hərbi, siyasi və iqtisadi ekspansiyadan müdafiə edirdi. Lakin Azərbaycan hökümətinin layihəsi amerikalıları təmin etmirdi. Sentyabrın 1-də Zaqafqaziya müttəfiqlərin ali komissarı Vilyam Haskelin Bürosu ADR Nazirlər Şurasının sədri N. Usubbəyova öz layihəsini təqdim etdi, layihə Naxçıvanda Şərur – Dərələyəz “neytral zonası” yaradılmasından bəhs edirdi. Bu layihəyə görə zona polkovnik Haskelin təyin etdiyi amerikalı qubernatorun idarəsində olmalı idi. Haskelin “neytral zona” yaradılması haqqında birinci layihəsi yerli hakimiyyət orqanlarının tamamilə Amerika qubernatoruna tabeliyini nəzərdə tuturdu. Ən mühüm qurğular (dəmir yolu, teleqraf) onun idarəsi altına keçməli idi. “Neytral zona”da yerli məmurlar amerikalı qubernator tərəfindən təyin olunacaqdır, mümkün olan kimi qubernator yerli məmurların seçki gününü müəyyən edəcəkdir... ...Şərur – Dərələyəz və Naxçıvan əyalətlərindən keçən İrəvan və İran sərhəddi arasındakı dəmir yolu və teleqraf tabe ediləcək və hərəkət üçün dərhal açılacaqdır. Bu dəmir yolu Amerika qubernatorunun nəzarəti altında olacaqdır. ...Böyük Vedinin tatar (azərbaycanlı – A. H) əhalisi amerikalı general- qubernatorun nəzarəti altında bu şəhərdən neytral zonada həmin əhali üçün yaradılmış şəhərə köçürüləcəkdir...” 171 .
qubernatorun başçılığı ilə müttəfiqlərin idarəsi altında olan zonanı təşkil etməli idi. Həm də yerli hakimiyyətə qarşı törədilən “cinayətlər” üçün amnistiya verilirdi, lakin “bu amnistiya heç bir vəchlə ingilis hərbi hakimiyyətinə qarşı törədilmiş cinayətlərə aid edilmir” 172 . Qeyd edilirdi ki, “qubernator tərəfindən etibarsız elan edilənlər istisna olunmaqla” 173
göstərilən zonanın qəzalarında əhali tərk-silah edilməyəcəkdir. Beləliklə, amerikalı qubernator bu ərazidə bütün hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirirdi, bu hakimiyyət o qədər geniş idi ki, bütün bir rayonun əhalisini köçürmək hüququ vardı.
170 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 92, v. 4 arx. 171 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA. f. 970, siy, 1, iş 92, v. 5 – 6. 172 Yenə orada. v. 5 – 6. 173 Yenə orada, iş 93, v. 3. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|