Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
72
müdafiə edib-etməyəcəyinizə əmin olmaq məqsədilə göndərilmişdir. Dərhal teleqraf cavabı tələb olunur, çünki yaxın günlərdə mən Parisə getməyə hazırlaşıram. Burada mən mübahisəli qəzalara Sizin tam mülkiyyətli iddialarınızı təqdim etmək niyyətindəyəm, ancaq bu şərtlə ki, Sizin hökümət bu müvəqqəti razılığı müdafiə etsin”. Haskel hiss ediləcək dərəcədə təzyiq göstərirdi. Naxçıvanın neytral zonanın yaradılmasını ADR-i Denikinin təhlükəsindən xilas etmək imkanı ilə əlaqələndirirdi: “Hələ ki, Naxçıvan və Şərur qəzaları da daxil olmaqla neytral zona yaradılması və ya digər məsələlərin həlli üçün mən heç bir tədbir görməyəcəyəm” 178 . Bunu o, Tiflisdə görüş zamanı ADR-in hərbi naziri S. S. Mehmandarova da bildirmişdi. Haskelin bu demarşına cavab olaraq Respublika XİN-i bildirdi ki, ilkin fikrində qalır, lakin Azərbaycanın ayrılmaz hissəsini təşkil edən qəzaların idarə olunması üzrə onun göstərişlərini əksinə çıxmayacaqdır. Daha sonralar, 1919-cu il oktyabrın 4-də ADR-in daxili işlər naziri M. Y. Cəfərov V. Haskelə rəsmi məktub göndərdi. Məktubda o, razılığın konsensus əldə edilmiş şərtlərinin dəyişdirilməsi ilə əlaqədar təəccübünü bildirir və qeyd edirdi: “Hökümətim yeni müzakirələr zamanı onun prezident Vilsonun öz adından və müttəfiq dövlətlər adından elan etdiyi xalqların öz müqəddəratını təyin etmək prinsipinə əsaslanan iddialarının təmin olunacağına ümidini itirmir” 179 . Beləliklə, ADR höküməti ümid edirdi ki, amerikalıların mövqeyi obyektivlik tərəfə dəyişəcəkdir. Haskelin son dərəcə obyektiv olmaq və Qafqazda demokratik idarəetmə formasını saxlamaq arzusu belə ümid etməyə əsas verirdi. Sentyabrın 30-da İrəvan quberniyası müsəlmanlarının həmyerlilər cəmiyyətinin sədri Sultanov yerli əhalini Haskelin amerikalı qubernator təyin etməklə neytral zona yaratmaq təklifi ilə tanış etmək məqsədilə Naxçıvana gəldi. Sultanov Naxçıvanın müvəqqəti general-qubernatoru S. Cəmillinski, ordu komandanı Xəlil bəy və Naxçıvan döyüş dəstəsinin komandiri Kəlbəli xan Naxçıvanski ilə görüşdü və onlar qarşısında məruzə ilə çıxış etdi. Bu vaxt polkovnik Haskelin nümayəndəsi – general Robinson da Naxçıvanda idi, o da buraya həmin məqsədlə gəlmişdi. Sultanov və Cəmillinski 12 bənddən ibarət cavabı Robinsona təqdim etdilər. Cavabda qeyd edilirdi ki, əhalisi Azərbaycan türkləri olan Naxçıvan, Şərur, Dərələyəz rayonları, Vedibasar və Milistan Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir. Bu rayonların azərbaycanlıları ADR qanunlarını rəhbər tutaraq özləri özlərini idarə edirlər. Öz azadlıqlarını qanla qazanan naxçıvanlılar ABŞ-ın nümayəndəsini burada “general-qubernator kimi yox, bizim içərimizdə yaşayaraq ermənilərin bizim vəhşiliyimiz və mədəniyyətsizliyimiz, digər millətlərə qarşı dözülməzliyimiz haqqında
178 Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, siy, 2, iş 57, v. 70. 179 Azərbaycan Respublikası SPİH MDA. f 277, siy. 2, iş 18, v. 18. 73
informasiyalarının yalan olduğuna inanan bir nümayəndə kimi” 180 görməyə şad olarlar. Naxçıvanlılar qeyd edirdilər ki, onların iradəsinin əksinə olaraq onları ermənilərin hakimiyyətinə verənləri öz düşmənləri hesab edirlər və onları əldə silah qarşılayacaqlar “və düşmənlərimiz bizim evlərimizə meyidlərimizin üstündən keçib daxil olacaqlar”. Robinson Əli xan Makinskinin müşayiətilə gedəndən sonra zabit və tərcüməçisi ilə birgə Amerika generalı Mozetey Naxçıvana gəldi. Mozetey Cəmillinskiyə məlumat verdi ki, buradakı hadisələri yerindəcə öyrənib Paris sülh konfransına məlumat vermək üçün ezam olunmuşdur. 1919-cu il oktyabrın 7-də Qarabağ general-qubernatoru X. Sultanova göndərdiyi gizli məlumatında Cəmillinski Mozeteyin dediyi sözləri təkrar edərək yazırdı ki, amerikalıların torpaq və adamları çoxdur və onlar buraya diyarı zəbt etmək məqsədilə gəlmirlər, əgər əhali arzulasa və sülh konfransı məcbur etsə burada qalarlar. Mozetey ilə danışıqlara başlamazdan Cəmillinski müşavirə çağırdı, bu müşavirədə Xəlil bəy, Kəlbəli xan və qubernator dəftərxanasının müdiri Məmmədov iştirak edirdilər. Məsləhətləşdikdən sonra onlar qərara gəldilər ki, Mozeteyə bir sıra mühüm faktlar haqqında məlumat versinlər. Bu məlumatların mahiyyəti onda idi ki, Avropa və Amerikadakı diasporuna, habelə Avropa mətbuatına arxalanan ermənilər heç bir iftiradan çəkinməyərək Naxçıvandakı hadisələr haqqında yalan təsəvvür yaradırlar; Naxçıvanda müsəlmanlar əksəriyyət təşkil edir, işi qan tökülməsinədək çatdıran buradakı qısamüddətli erməni inzibati idarəsi isə özünün zəifliyini göstərir. Cəməllinski qeyd etdi ki, erməni ərazilərində yaşayan azərbaycanlılara qarşı pis münasibət göstərildiyi haqqında xeyli faktları vardır, hazırda ermənilər faktiki olaraq Naxçıvanla müharibə vəziyyətindədirlər (misal olaraq Böyük Vedi hadisələri göstərilmişdi). Göstərilirdi ki, Naxçıvan ADR-ə birləşmişdir, bu demokratik respublikanın adı və qanunu ilə idarə edilir, “çünki bizi dil, ədəbiyyat, din, xalq adətləri və bir çox başqa şeylər birləşdirir”. Daha sonra o, Mozeteyin diqqətini buna cəlb edirdi ki, Ermənistanda anarxiyadır. Naxçıvanda isə sakitlikdir və xahiş edirdi ki, “özünüidarəyə daha çox kimin hüququ və qabiliyyəti çatdığını yəqin etsinlər”. Naxçıvanda ikən Mozetey Ermənistandan buraya yerləşdirilməyə, ərzağa, paltara, dava-dərmana ehtiyacı olan çoxsaylı qaçqınların gəlməsinin şahidi oldu. On bir bənddə öz əksini tapmış bütün bu faktları Cəmillinski Təbrizdəki Amerika konsuluna və müttəfiq dövlətlərin nümayəndələrinə göndərdi. Oktyabrın 1-də İrəvana qayıdan Əli xan Makinski Adr-in Ermənistandakı nümayəndəsi A. Haqverdiyevə naxçıvanlıların məktubunu gətirdi, məktubda qaçqınlar üçün ərzaq, pul, dava-dərman göndərilməsi xahiş edilirdi. ADR-in diplomatik nümayəndəliyi
180 Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, siy. 2, iş 57, v. 73 arx. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|