Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
78
Ordubad istiqamətində ermənilərin hərəkətini dayandırmaq və onların diqqətini Kığıdərəsi və Qafan rayonundan yayındırmaq üçün Xəlil bəy Əlincəçay taboruna və Ordubaddakı hərbi hissələrə əmr etdi ki, erməni quldur dəstələrinin əleyhinə çıxış etsinlər. Noyabrın 26-da taborun döyüşçüləri düşməni geri oturdub Varmaznyar və Ələkli kəndlərini tutdular, lakin onların irəliyə hərəkəti Xəlil paşanın əmri ilə dayandırıldı. Mənə elə gəlir ki, bunun əsas səbəbi hərbi sursatın kifayət qədər olmaması idi. Belə ki, müvəqqəti general-qubernatorun raportunda sonra məlumat verilirdi ki, Bəyazid və Ərzuruma “çox ehtiyac duyduğumuz” hərbi və tibbi ləvazimat gətirmək üçün karvan göndərilmişdi, lakin uzun müddət ərzində bu karvandan heç bir xəbər yox idi. Hərbi məsələlərdə və diyarın müdafiəsinin təşkilində Xəlil bəy xeyli iş görmüşdü. O zaman Cəmillinski Xəlil bəyi belə səciyyələndirirdi: “Hazırda yeganə ümidim onadır”. Elə bu zaman Naxçıvan diyarını ADR-dən qoparmaq üçün ingilislər tədricən fəaliyyətlərini genişləndirmişdilər. 1919-cu il dekabrın 2-də Naxçıvanın müvəqqəti general-qubernatoru Naxçıvandan olan İran agentindən rəsmi məlumat aldı ki, hökümət sərhədlərə öz mənurlarını göndərib ki, İrana qaçan müsəlmanları qəbul etsinlər. Bununla yanaşı Naxçıvandan olan qaçqınlara məskən salmaq üçün torpaq sahələri və “hər cür yardım” təklif edilirdi. Müvəqqəti general-qubernator narahatlıqla qeyd edirdi: “Bizim qaçqınlara qarşı İranın bu cür gözlənilməz diqqətli və rəhmli münasibətində mən Naxçıvan diyarını respublikamızdan qoparmaq məqsədi güdən ingilislərin siyasi astarını görürəm” 185
. Naxçıvandakı işlər haqqında ADR hökümətinə daha ətraflı məlumat çatdırmaq məqsədilə 1919-cu ilin dekabrında Qarabağ general-qubernatoru X. Sultanovun yanına gizli məruzə ilə Naxçıvan general-qubernatorluğunun əməkdaşı göndərilmişdi. Səməd bəy Cəmillinskinin fəaliyyəti üzərində ətraflı dayanmaq lazımdır. Diyarın ağır vəziyyətdə düşmən hücumlarına cavab verməsinə baxmayaraq, o öz qarşısına məqsəd qoymuşdu ki, “yerli başçıların yardımı ilə diyarda mövcud olmuş və indi də mövcud olmaqda davam edən anarxiyaya son qoysun və bununla da son illərdəki hadisələrdən əzab çəkən xalqı mənsəbpərəst, qaniçən, həris şəxslərin ağır zülmündən xilas etsin 186
. Vəzifədə olduğu müddətdə Cəmillinski yerli məmurların vəzifələrindən sui-istifadə halları ilə rastlaşmışdı, bu şəxsləri o, “zalım, şərəfsiz, mənəviyyatsız yaramazlar” 187
adlandırırdı. Hələ 1919-cu il dekabrın 5-də Qarabağ general-qubernatoru X. Sultanova göndərdiyi raportunda diyardakı mürəkkəb vəziyyət haqqında məlumat verir və anarxiyanı əsas təqsirkar hesab edirdi: “Deyirdim, deyirəm və gələcəkdə diyarda vəziyyət tamamilə dəyişməyincə yenə
185
Azərbaycan Republikası MDƏYTA, f. 894, siy. 10, iş 78, v. 13. 186
Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 894. Siy. 10, iş 78, v. 1 187
Yenə orada. 79
deyəcəyəm, baş verən şər işlərin hamısı Azərbaycan zabitinin şərəfini ləkələyən xan oğlu Kəlbəli xanın diyarda olması ilə izah edilir” 188
. Daha sonra Səməd bəy yazırdı: “Mənim əvvəlki məlumatlarımdan sizdə yəqin ki, özünü dahi sərkərdə, ulu babasının layiqli övladı hesab edən bu zalım, kəmağıl, yarıdəli xan haqqında təsəvvür yaranmışdır. O özünü diyarın ağası, diyarın sakinlərini isə vəzifəsi bütün qiymətli və dəyərli nə varsa hamısını əlahəzrət xanın ayaqları altına tökmək olan qulları hesab edib və etməkdədir. Hər gün – intriqa və münaqişələr. Ayrılmış şüurlu elementlər xanın zülmündən qurtarmağa can atır və xilası Azərbaycan respublikasının ağuşunda görürlər” 189 .
demokratik dövlət strukturları nümayəndələri ilə yerli feodal əyanlar arasındakı ziddiyyətlərdən xəbər verir. Bunu qeyd etmək vacibdir ki, Naxçıvan diyarının əhalisi arasında feodal əsarətindən qurtarıb demokratik qaydaların qurulmasını istəyən çox idi. Əlbəttə, diyarın bütün əhalisi xan zülmünün aradan götürülməsinin vacibliyini hələ tamamilə dərk etmirdi. Belə bir şəraitdə bütün qüvvələrini yeni, demokratik qaydaların qurulmasına sərf edən ADR-in rəsmi nemayəndələri və dövlət məmurları demokratik ideyaların yayıcılarına çevrilirdilər. Elə həmin raportda qeyd edilirdi: “Bu, sonuncu isə avam adamların qarşısında mənim Vətənimi nüfuzdan salmağa çalışır və mədəni respublikaya layiq olan (kursiv mənimdir – A. H) qaydaların yaradılmasına imkan vermir ki, Azərbaycanın dövlət olmadığını təsdiq etmək üçün səbəb və əsas olsun. Demişəm və yenə təkrar edirəm: Kəlbəli xan Azərbaycanı nəinki tanımır, hətta onu ələ salır, yenə təkrar edirəm, hər vəchlə onu nüfuzdan salmağa çalışır” 190
. Təbiidir ki, ADR nümayəndələrinin fəaliyyətinə maneçilik göstərən Kəlbəli xan həm siyasi, həm də iqtisadi cəhətdən şah İranına daha çox meyl edirdi. Beləliklə, Azərbaycan hökümətinə məlum oldu ki, Culfada yerləşən böyük sement anbarından Kəlbəli xan çirkin əməllər üçün istifadə edir. Kəlbəli xan, bu anbarı qoruyan, özlərini əsgər adlandıran mühafizəçilər bütün sementi İrana satırdılar. Bunu bilən Naxçıvan general-qubernatoru S. Cəmillinski ADR sənayesi üçün zəruri olan bu xammalın mühafizəsindən ötrü qəti göstəriş verdi və Culfa sement anbarını qorumaq üçün yerli sakinlərdən təşkil edilmiş muzdlu qarovulçular təyin etdi. Oğurluq xeyli azaldı. Sementin İrana göndərilməsi və satılması minimuma qədər azaldıqda sementin qiyməti sürətlə qalxdı və az müddətdə bir çəlləyin qiyməti min manat oldu. Bu vaxt Naxçıvanda Kəlbəli xanın qohumu, Maku xanlığında böyük malikanələrə malik Kamilpaşa xan peyda oldu. Kəlbəli xanın tərəfdarları general-qubernatora hər cür təzyiq göstərərək onu Kamilpaşa xana 750
188
Yenə orada, v. 2 189
Azərbaycan Respublikası MDƏYTA. f. 894, siy. 10. Iş 78, v. 2. 190
Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 89, siy. 10, iş 78, v 2. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|