Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
82
aralarındakı hərbi toqquşmanı dayandırmağı və bütün məsələləri, o cümlədən sərhəd məsələsini sülh yolu ilə həll etməyi öhdələrinə götürmüşdülər. 1919-cu il dekabrın 14-də isə Bakıda Azərbaycan – Ermənistan konfransı açıldı, burada ərazi məsələsi də müzakirə edildi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, erməniləri qoşunları 23 noyabr razılaşmasını kobud sürətdə pozaraq Zəngəzura hücum etdi və Naxçıvana qarşı hərbi əməliyyatı genişləndirdi. Xanazak və Xaznaver tərəfdən erməni piyada qoşunları artilleriya ilə birlikdə irəliləyir, dinc azərbaycanlı kəndlərini atəşə tuturdular. Bununla əlaqədar Naxçıvanda hərbi-siyasi vəziyyət mürəkkəbləşmişdi. Dekabrın 21-də hərbi əməliyyatlara başlayan erməni qoşunları Qarğabazar, dekabrın 22-də isə Uluxanlı kəndini dağıdıb qarət etdilər. Çobanqara və Qaraqışlaq kəndləri uğrunda güclü döyüşlər genişləndi. Azərbaycan kəndlərini erməni qoşunları tərəfindən darmadağın edilməsi xəbəri polkovnik Haskeli də qəzəbləndirdi. ADR-in Tiflisdəki diplomatik nümayəndələrinin müavini Vəkilovla söhbətində o qeyd etmişdi ki, baş verən hadisələr haqqında yalan məlumat verməklə onu aldadan erməni hökümətinin hərəkətləri onu qəzəbləndirmişdir. Haskel təklif etdi ki, Ermənistana qarşı iqtisadi təsir tədbirləri görülsün, lakin, əlbəttə, Amerika höküməti buna getmədi. Dekabrın sonunda Naxçıvana toplanmış Zəngəzur qaçqınları erməni kəndi Akulisin bütün sakinlərini oradan qovdular. Erməni höküməti bu faktdan hər şeydə, həmçinin 23 noyabr razılaşmasını pozmaqda azərbaycanlıları təqsirləndirmək üçün bəhanə kimi istifadə etdi. Qaçqınların başqa kəndə - Qoxtana hərəkətindən xəbər tutan Ermənistan xarici işlər naziri Xatisov ikiüzlülükdə qan tökülməsini dayandırmağın zəruriliyini, bütün məsuliyyəti ADR höküməti daşıdığını elan etdi. Əslində isə general-qubernator Cəmillinskinin səyləri nəticəsində erməni kəndlərində qan tökülmədi, erməni sakinləri sağ-salamat başqa kəndlərə köçmüşdülər (məsələn, Aşağı Akulisdən Yuxarı Akulisə), bütün bunları polkovnik Deli də təsdiq etmişdi. Bundan başqa bütün qonşu xalqlarla dinc-yanaşı yaşamağa can atan Azərbaycan höküməti ADR və Ararat Respublikası arasındakı ziddiyətlərin aradan qaldırılmasına çalışırdı. Dövlət Müdafiə Komitəsi Akulis rayonunda zorakılıq aktı baş verərsə, bunun qarşısını almaq üçün öz nüfuzundan istifadə etmək haqqında xüsusi qərar qəbul etmişdi. Edilmiş təshih çox şeydən xəbər verir. Bizə elə gəlir ki, bu qərarın ifadə tərzi və tez-tələsik qəbulu nəyin bahasına olursa olsun Ararat Respublikası ilə normal münasibətlər yaratmağa can atan Azərbaycan hökümətini həddən artıq vurnuxmasından xəbər verir. Yoxsa, bu cür qərarın yüksək səviyyədə, hətta faktları yoxlamadan qəbul etmək nəyə lazım idi? Təbiidir ki, belə mövqe Türkiyə nümayəndələrində, o cümlədən Xəlil bəydə narazılıq doğururdu. Naxçıvanda genişlənən hadisələr beynəlxalq toqquşmaları güzgüdəki kimi əls etdirirdi. 1919-cu ilin sonunda müttəfiqlər arasındakı, xüsusilə də boğazlar məsələsi üzrə narazılıqlara bazmayaraq, Türkiyənin taleyi artıq həll olunmuşdu. 83
Ekspertlər komissiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış Türkiyə ilə sülh müqaviləsinin layihəsi ilə Anadolunun altı şərq vilayətinin daşnak Ermənistanına verilməsi nəzərdə tutulurdu. Bunlarla birlikdə ermənilər Naxçıvan diyarını da almalı idilər. Türkiyədə işğalçılara qarşı genişlənən xalq hərəkatına qarşı 1919-cu ilin mayın 19-da 9-cu ordunun inspektoru kimi “dövlət və hərbi səciyyəli tapşırıqla” İstambuldan Anadoluya gələn Mustafa Kamal (Atatürk) başçılıq edirdi. Burada artıq müstəqillik uğrunda mübarizə aparan və Kazım Qarabəkir paşa vasitəsilə naxçıvanlılara kömək göstərən Şərqi Anadolunun hüquqlarını müdafiə cəmiyyəti fəaliyyət göstərirdi. Tezliklə Mustafa Kamal cəmiyyətin sədri olur. 1919-cu ilin iyul-avqustunda keçirilən Ərzrum konqresi qərar qəbul etdi ki, “şərq vilayətləri imperiyanın ayrılmaz hissəsidir və heç bir bəhanə ilə osmanlı imperiyasından qoparıla bilməz”. Türkiyə üzərində Amerika mandatının qoyulmasına can atan İstanbul mürtəce qüvvələrinin əksinə olaraq Ərzrum konqresi Şərqi Anadolu üzərində mandat ideyasını inkar edirdi. Sivas konqresində (1919-cu il 4 – 12 sentyabr) Amerika mandatı tərəfdarları məğlub oldular. Konqres hər cür müdaxiləyə və Türkiyə ərazisinin hər hansı hissəsinin işğalına qarşı qətiyyətlə mübarizə aparacağını elan etdi. 1919-cu ilin sonunda Mustafa Kamal paşanın başçılıq etdiyi Nümayəndələr komitəsi Anadoluda yeganə səlahiyyətli hakimiyyət əhəmiyyəti qazandı. Türkiyə və Azərbaycanın müstəqilliyinin qatı düşməni olan daşnaklarla mübarizə milli azadlıq mübarizəsinin mühüm hissəsi oldu. Beləliklə, daşnak ekstremizmi ilə mübarizədə naxçıvanlıların türk milli azadlıq hərəkatının yardım və köməyinə arxalanmaq imkanları vardı. Daşnaklar isə Ermənistana Amerika mandatını reallığa çevirmək üçün var qüvvələri ilə çalışır, ondan Azərbaycandan Naxçıvanı, Türkiyədən şərq vilayətlərini qoparmaq mexanizmi kimi istifadə edəcəklərinə ümid bəsləyirdilər. Bu məqsədlə də dekabrınsonu – yanvarın əvvəllərində keçmiş baş nazir Kaçaznuninin başçılığı ilə erməni nümayəndə heyəti ABŞ-a yola düşdü. Nyu- Yorkda keçirilən qonaqlıqda nümayəndə heyətinin başçısı bildirdi “ Siz Ermənistana silah verin və əmin olun ki, türklər, kürdlər və tatarlar erməni xalqının sakitliyini pozmağa cürət etməzlər” (“Azərbaycan” qəzeti, 1 yanvar 1920.). Amerikadakı ermənipərəst kürdlərin mövqeyini erməni müstəqilliyi üzrə Amerika komissiyasının prezidenti Cerard açıqladı. O təkid edirdi ki, Ermənistan hüdudlarında yaşayan türkləri “zərərsizləşdirmək”, Qafqazda və Zaqafqaziyada yaşayan türklərdən ayırmaq, onları Şimal-Qərbi Anadolunun sərhədlərində qapalı saxlamaq “zəruridir”. Cerard açıq-açığına təklif edirdi: “Ermənistan Qara dənizdən Aralıq dənizinə qədər olan ərazidə dövlət yaratmalıdır və yeddi erməni vilayətini də əhatə etməlidir ki, bu ayırmanı təmin etsin” (“Azərbaycan” qəzeti, 1 yanvar 1920). Təbiidir ki, bu planın birinci qurbanı Naxçıvan olmalı idi.
Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|