Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
80
çəllək sement verməyə məcbur etdilər. Sonra elə bu yolla sementin böyük bir hissəsi Kəlbəli xanın daha üç qohumuna verildi. Kəlbəli xan general-qubernatoru saymırdı. General-qubernatorun xəbəri olmadan o, Dairə gömrük inspektoruna və Culfa gömrükxanasının rəisinə əmr vermişdi ki, təcili sürətdə sement vaqonlara yüklənsin və İrana göndərilsin. Məmurlar general-qubernatorun dəftərxanasında təhqir edilir, o da bütün bunlara dözməli olurdu. Naxçıvanın erməni işğalı zamanı ermənilərin qızğın tərəfdarı şəhər rəisi Böyük xan Naxçıvanskiyə mirab və cüvarları saxlamaq üçün ermənilər tərəfindən 15 min manat pul verilmişdi. Böyük xanın bu pulun 12 minini mənimsədiyi məlum olanda Cəmillinski göstəriş verdi ki, bu sui-istifadə haqqında istintaq başlansın. Onda Kəlbəli xan başqa şəxslər vasitəsilə general-qubernator dəftərxanasının müdirinə hədə-qorxu gələrək təhqiqatın dərhal dayandırılmasını tələb etdi. Kəlbəli xan öz məmurlarına saxta sənədlər verirdi ki, onlar ADR-dən xidmətləri üçün pul alsınlar. Məsələn, o, keçmiş komendant Xanlar xan İrəvanski üçün qeyri-qanuni yolla 4 min manat almağa cəhd göstərmişdi, lakin tezliklə məlum oldu ki, Xanlar xan bir aydan azca artıq qulluq etmiş və haqqını da bütünlüklə almışdı. Kəlbəli xanın cinayətkar ünsürlərlə əlaqəsi də Cəmillinskini çox narahat edirdi. Bu cinayətkarlar zorakılıq və talançılığa görə həbs edildikdə Kəlbəli xan onları azad etmək üçün çalışırdı. Ermənilər Naxçıvandan qaçdıqdan sonra Kəlbəli xan burada hakimiyyəti tamamilə öz əlinə keçirmiş, şübhəli keçmişi olan yerli şəxslərdən hpkümət təşkil etmişdi. Bunların arasında Salasuz taborunun komandiri Fətəli xan Naxçıvanski və Naxçıvan şəhərinin polismeysteri Cabbar ağa Vəzirov da var idi. General-qubernator yazırdı: “Bu cənablar Kəlbəli xana sədaqətlərini açıq-aydın göstərirlər, mənim başımın üstündən ona xidməti məruzələr edir, ondan əmr və göstərişlər alırlar. Ona qarşı bir tədbir görməkdə mən gücsüzəm...” 191 .
qalmış on üç sistern ağ neftin yeddisini mənimsəmişdi, qalanını isə əsgərlərinə paylanmasını tələb edirdi. Cəmillinskinin məlumatına görə Kəlbəli xan Xəlil bəyə elan etmişdi ki, ADR-in müstəqilliyi zahiridir, ADR Zəngəzuru almaq və Naxçıvanı respublika ilə birləşdirmək üçün yol açmaq iqtidarında deyildir ki, guya ADR “yerli naxçıvanlı müsəlmanları aldadır” 192
. Lakin ADR-ə sadiq zabit və məmurların səbir kasası dolmuşdu. Məlim olduğu kimi 1919-cu ilin noyabrında Nehrəm taborunun komandiri Kərbəlayı Muxtar Kəlbəli xanın təhqirlərinə təhqir ilə cavab verdi, yalnız Xəlil bəyin vaxtında işə qarışması Kərbəlayi Muxtara sədaqətli nehrəmlilərin Kəlbəli xanın tərəfdarlarına silahlı hücumunun qarşısını aldı.
191
Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 894, siy. 10, iş 78, v. 5. 192
Yenə orada. 81
Azərbaycan höküməti Kəlbəli xana yüksək vəzifə təklif edərək Bakıya çağırmağa cəhd göstərdi, lakin o imtina etdi. Bu imtinanın səbəbini Cəmillinski belə izah edirdi: “Qəlbən denikinçi və ingilis nüfuzunun tərəfdarı olan o, Azərbaycana nifrət bəsləyir, ona qarşı bir tədbir görülməsə o, Naxçıvanı tərk etməyəcəkdir. Bu vəziyyət mənim yuxarıda göstərdiyim səbəblərə görə uzun müddət davam edə bilməz. Bu yaxınlarda Zati-alilərinizin (Qarabağ general- qubernatorluğu X. Sultanov nəzərdə tutulur – A. H) sərhəd postlarının təşkili üçün göndərdiyi iki zabitə qarşı etdiyi qəzəbli hərəkət özünü onda göstərdi ki, o, onlara həyasızcasına quberniyadan çıxıb getməyi və heç bir işə başlamamağı təklif etdi. Bütün bunlar mənim narazılığımın əsaslı olduğunu daha parlaq təsdiq edir” 193
. Yerli feodal əyanlarının bu cür mürtəce nümayəndələrinin Naxçıvanda nüfuzunu zəiflətmək üçün Cəmillinski təklif edirdi ki, “yuxarıda göstərilən şəxslərin hərəkətlərinin qarşısını nə yolla olursa olsun və qurbanlar tələb etsə də almaq”, təcili olaraq bura nizami qoşun hissələri göndərmək lazımdır, bu qoşunlara arxalanaraq “respublikanın qanunlarını həyata keçirmək və diyarda baş verən cinayətlərin kökünü kəsmək mümkündür”. Yerli xəzinə kifayət qədər pul vəsaiti ilə təmin edilməlidir ki, məmur və qulluqçulara vaxtlı-vaxtında əmək haqqı verilsin, onlara yüksək maaş təyin etmək, loyal və sədaqətli adamları xidmətə qəbul etmək mümkün olsun. Bundan başqa S. Cəmillinski hesab edirdi ki, ADR-in rəsmi nümayəndələrinin diyara gəlmələri və vəziyyətlə yerində tanış olmaları zəruridir. Ermənilərlə hərbi toqquşmalar gedişində Kəlbəli xan tədricən faktiki olaraq bütün hərbi siyasi və inzibati hakimiyyəti öz əlinə almışdı. O və onun ətrafındakılar xəzinəni, dəmir yolunu, poçtu, teleqrafı idarə edir, şəxsi mülahizələrə görə vergi müəyyənləşdirirdilər. Naxçıvan əhalisinə İranın da təsiri artırdı. 1919-cu il dekabrın 22-də respublika XİN-i İrəvandan teleqram aldı. Teleqramda qeyd edilirdi ki, İranın vəzifəli şəxsi “qaçqınları şirnikləndirici vədlərlə cəlb edir”. Azərbaycan höküməti ehtiyat edirdi ki, minlərlə qaçqının İrana getməsi Naxçıvanın ermənilər tərəfindən tutulmasını asanlaşdırar, erməni hücumu qarşısında diyar zəifləyərdi. Ermənistan Respublikasının hərbi potensialının artması vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirirdi. Qızıl ordu tərəfindən darmadağın edilən və Şimali Qafqazdan qaçan Denikin ordusunun zabitləri, hələ çox əvvəllər Denikinin dostluq münasibətləri yaratdığı daşnak dövlətində sığınacaq tapırdılar. Denikin ştabı yanında daşnak ordusunun nümayəndəsi – Saqatsiyan – var idi. İrəvanda Ermənistan hərbi nazirinin yanında Denikinin nümayəndəsi – 1918-ci ilin sonundan polkovnik Lesli, 1919-cu ilin sentyabrından isə polkovnik Zinkeviç – var idi.
1919-cu il noyabrın 23-də Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistan respublikaları arasında razılıq imzalanmışdı. Bu razılaşmaya görə tərəflər
193
Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 894, siy. 10, iş 78. v. 7 Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|