Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
74
Naxçıvanla daimi əlaqə yaratdı və respublika XİN-dən xahiş etdi ki, Naxçıvana çatdırılacaq məktub, pul, bağlama və ərzaq yükləri onun vasitəsilə göndərilsin. Oktyabrın 20-də Robinson Naxçıvana qayıtdı və xəbər gətirdi ki, buraya Amerika general-qubernatoru təyin edilməsi barədə Azərbaycan höküməti ilə razılıq əldə edilmişdir. Sonra polkovnik Rey Naxçıvana gələrək məlumat verdi ki, xarici işlər naziri M. Y. Cəfərovun 3 oktyabr və Xatisovun 23 oktyabr tarixli məktublarına əsasən general-qubernator təyin edilmişdir. Azərbaycan parlamentinin nümayəndələri də Naxçıvana gəlməli idilər, Reyin dediyinə görə onlar “gecikirdilər”. Rey özü ilə bəyannamə gətirmişdi və onun dərc olunmasını xahiş edirdi. Səməd bəy Cəmillinski və Kəlbəli xan Naxçıvanski buna qəti etiraz etdilər. Onların fikrincə problemin həlli üçün 12 bənddən ibarət yuxarıda adı çəkilən cavab əsas ola bilərdi. Belə olduqda polkovnik Rey səhər xalqı yığmağı xahiş etdi, o özü onlarla danışmaq istəyirdi. Oktyabrın 23-də Milli Şura çağırıldı. Şurada Vedibasar, Şərur və Ordubadın da nümayəndələri iştirak edirdilər. Onlar yazılı şəkildə polkovnik Reyə məlumat verdilər ki, “xalq azərbaycanlı general-qubernatordan başqa heç kimi tanımaq istəmir”. Elə həmin gün Haskel erməni nazir-sədri Xatisovdan rəsmi cavab aldı. Cavbda deyilirdi ki, ingilis ali komandanlığının sərəncamı ilə Şərur – Naxçıvan rayonunun “mübahisəsiz olaraq Respublikanın mülkiyyətinə və idarəsinə” verilməsinə baxmayaraq, o, ali komissarın təkliflərinə uyğun olaraq həmin rayonun Amerika qubernatorunun müvəqqəti idarəsinə verilməsinə razılığını bildirir. Lakin məktubun sonunda Xatisov demoqoqcasına bu rayonun Ermənistanın ayrılmaz hissəsi olduğunu xatırladı. Ertəsi gün polkovnik Rey mövqeyini dəyişdi, elan etdi ki, polkovnik Dellin general-qubernator kimi yox, Naxçıvan höküməti yanında müşavir və qaçqınlara yardım üzrə nümayəndə (...) kimi qalmasına razıdır. O, Cənub-Qərbi Azərbaycan müsəlmanlarına səmimi münasibət göstəriləcəyinə inandırırdı. Təbiidir ki, amerikalılar daşnak hərbçilərinin cinayətlərinə iltifatla yanaşırdılar. Azərbaycanın əks-kəşfiyyatının agenti 1919-cu il iyulun 20-də İrəvandan xəbər verirdi: “Ermənistanda güclü səfərbərlik gedir... Xatisovla uzunmüddətli söhbətlər etmişəm və o öz hərəkətlərini düzgün hesab edir, ingilis polkovniki Plauton və Amerika missiyası bu hərəkətləri təqdir edirdilər” 181 .
hücumlar etməyə yollanan daşnak qoşunlarının paradını qəbul etmişdi. Baş ştabın rəisinə yazdığı 12 dekabr 1919-cu il tarixli raportunda Azərbaycan zabiti məlumat verirdi: “Bu yaxınlarda (10 – 12 gün) Dronun əmri vardı ki, bütün mauzerçilər cəbhəyə - Zəngəzura göndərilmək üçün toplansınlar, onları Dro özü aparmalı idi.
181
Azərbaycan Respublikası MDƏYTA f. 970, siy, 1, iş 54, v. 74. 75
Mauzerçilər toplandılar. Qoşunlar Zəngəzura göndərilməmişdən qabaq İrəvanda qoşunların paradı keçirildi və Xatisov, Amerikanın nümayəndəsi və könüllü ordunun nümayəndəsi Zangeviç paradda iştirak edirdilər 182 .
torpaqlarına hücumlarını dayandırmadı. Bu hücumlar elə həmin miqyasda davam edir, bəzi hallarda isə daha da genişlənirdi. Bununla belə respublikanın mərkəzi Bakıda ermənilər erməni dövlətinin acınacaqlı vəziyyəti haqqında fəryad qoparırdılar. “Ermənistan acından ölür. Hər gün minlərlə qurban verilir. Ölkə adamsız qalmaq təhlükəsi qarşısındadır”. Erməni deputatları, hətta Azərbaycan parlamentində də boşboğazlıq edirdilər: “Əgər yaxın həftələrdə kömək gəlməsə, əhalinin 50%-i bir ay ərzində məhv olacaqdır”.(“Azərbaycan” qəzeti, № 25, 1919). ABŞ-ın ermənipərəst dairələrinin nöqteyi-nəzərini daha dəqiq ifadə edərək senator Bora çıxışlarının birində demişdi: “Birləşmiş Ştatlar bu məsələnin (Ermənistan mandatı haqqında – A. H) müzakirəsinə başlamazdan əvvəl Fransa və İngiltərə qoparılmış əraziləri (?) Ermənistana qaytarmalıdırlar. Ölkəni belə qarət etmək, necə ki, Ermənistanı ediblər, sonra da onu digər dövlətin himayəsinə vermək yolverilməzdir” 183
. Hələ amerikalılara Ermənistandakı azərbaycanlıların vəziyyəti yaxşı məlumdur. Elə himayə nazirliyinin səlahiyyətli müvəkkili Makinskinin 9 sentyabr 1919-cu il tarixli müfəssəl məruzəsini xatırlamaq kifayətdir. Bu məruzə nazir Klenevskinin qərarı ilə ingilis dilinə tərcümə edilmiş və Haskelə göndərilmişdi. N. Usubbəyova yazdığı qoşma məktubda Klenevski qeyd edirdi ki, bu məruzə Ermənistandakı müsəlmanların bədbəxtliklərinin dəhşətli şəklini əks etdirir. Ancaq Yeni Bəyazid, Eçmiədzin və İrəvan qəzaları üzrə ev- eşiksiz qalmış, müflisləşmiş müsəlmanların sayı 150 minə çatmışdır. Bu bədbəxtlərin bir çoxu xilas olmaq üçün Naxçıvana qaçmışdır, lakin senator Bora kimi ermənipərəstlər buranı “talan edilmiş” ermənilərə qaytarmaq arzusundadırlar. Səməd bəy
Cəmillinski ADR-in
Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsinə yazdığı gizli məlumatlarda dəfələrlə bildirmişdilər ki, Naxçıvana gəlmiş
qaçqınlar daşnakların təsvirəgəlməz vəhşiliklərindən danışırlar. Ermənistanın bəzi kəndlərində bir nəfər də olsun azərbaycanlı qalmamışdır. “Azğınlıq və sıxışdırılmaqdan əziyyət çəkən azərbaycanlılar İrəvan qəzasından Aralıq – Baş Keçid rayonlarına, Şərur və Naxçıvan qəzalarına qaçırdılar, burada qaçqınların sayı 100 minə çatmışdı. Hər gün onların 300 nəfəri yaralardan, xəstəlik və aclıqdan ölürdü. Cəmillinski məlumat verirdi ki, Naxçıvan diyarının qaçqınları üçün Azərbaycan hökümətinin hələ qışda ayırdığı iki milyon manatdan ancaq 400 mini apreldə gəlib buraya çatmışdır, qalanı isə şərəfsiz şəxslər tərəfindən mənimsənilmişdir. 1919-cu ilin oktyabrında Cəmillinski bu şəxsləri qanuni məsuliyyətə cəlb etdi.
182
Azərbaycan Respublikası MDƏYTA f. 970, siy. 1, iş 61, v. 11 – 12. 183
“Deyli Meym” qəzeti. 26 may 1920. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|