Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
84
Cerard Amerika hökümətinə təklif etdi ki, ABŞ-da 10 min daşnak könüllüsündən ibarət legion, elə həmin sayda da bir legion Avropada yaratmaq, onların təşkili və Ermənistana göndərilməsi üçün ermənilərə icazə versin. Bütün bu hadisələrin rakursu Naxçıvandakı türk nümayəndələrinin fəallaşmasının səbəblərini başa düşməyə imkan versin. Əgər Cəmillinski daşnak dövləti ilə münasibətlərin normallaşmasına can atan ADR rəhbərliyinin mövqeyini Kəlbəli xan isə müstəqil yarımfeodal “xanlıq” yaratmaq məqsədi güdən, hətta bunun üçün ermənilərlə əlaqəyə girən, şüurlu surətdə ADR-dən ayrılma yolu tutan qüvvələri təmsil edirdisə, Xəlil bəy türk təcrübəsinə əsaslanaraq daşnak başkəsənlərini ancaq güclü intiqam zərbəsi ilə dayandırmağın mümkün olduğunu hesab edən təcrübəli türk zabitlərini təmsil edirdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, İrəvan quberniyasından və Zəngəzurdan olan qaçqınların sayının artması Xəlil bəyin mövqeyini daha da möhkəmləndirirdi. Bu adamlar erməni vəhşiliklərindən danışır və naxçıvanlıların qəlbində haqlı olaraq dinc müsəlman əhalisini müdafiə etmək arzusu doğururdu. Yəqin ki, fevralın ilk günlərində Xəlil bəyin qiyam qaldırıb Cəmillinskinin tərəfdarlarını qıraraq Naxçıvanda hakimiyyəti ələ keçirnəyə çalışmasına da səbəb olmuşdur. ADR-in Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi A.Haqverdiyev 1920-ci ilin fevralın 4-bu barədə Bakıya xəbər verəndə, XİH-nə məsləhət görürdü ki, Xəlil bəyin Naxçıvandan geri çağrılmasına nail olsunlar. Digər tərəfdən daha da müstəqilləşən Kəlbəli xan Azərbaycanın demokratik hökümətinə tabe olmaqdan imtina edirdi. General-qubernator Cəmillinskinin vəziyyəti ikimənalı idi. Fevralın 29-da o, A.Haqverdyiyev vasitəsilə Azərbaycan hökumətindən xahiş edir ki, onu vəzifəsindən azad edib yerinə “təcrübəli şəxs” göndərsinlər. Cəmillinski ADR hökumətindən təcili tədbirlər görməyi tələb edirdi, lakin artıq gec idi. Martda Cəmillinski faktiki olaraq yenidən müstəqilləşən Naxçıvanı tərk edir. Eyni zamanda başqa sənədlərə əsasən güman etmək olar ki, Cəmillinski və Kəlbəli xanın arasındakı ixtilaflardan xalqın aşağı təbəqələrinin ya xəbər yox idi, ya da əhali bunları Zaqafqaziya ictimaiyyətinə çatdırmamaqla yumşaltmağa çalışırdı. Bu barədə “Azərbaycan” qəzetində dərc edilən məqalədə deyilirdi: “Ordubad və Naxçıvan rayonlarındakı ixtilaflar haqqında erməni qəzetlərin məlumatları əssasızdır. Gələnlərin dediyinə görə orada tam qayda-qanun hökm sürür. Bütün hakimiyyət Cənub-Qərbi Azərbaycan general-qubernatorluğunun əlindədir. Heç bir xəstəli yoxdur. Çörək boldur, ərzaq Ermənistandakından ucuzdur”. Türk hərbi hissələri Naxçıvana gəldikdən az sonra Kəlbəli xan Türkiyənin yüksək hərbi ordenini aldı, ADR hərbi idarəsi isə daşnaklarla döyüşlərdə göstərdiyi igidliyə görə ona general-mayor rütbəsi verdi. Lakin Naxçıvanın yenidən bərpa edilmiş müstəqilliyi möhkəm deyildi. Yaxın keçmişin təcrübəsi göstərirdi ki, Naxçıvanın müstəqilliyinin zəmanəti olmamasından istifadə edən ermənilər Naxçıvanı ələ keçirməyə çalışacaqlar, 85
faktiki elə belə də oldu. Bunu Bəyazid türk diviziyasının komandanı Cavid bəylə daimi əlaqə yaradan Xəlil bəy daha yaxşı başa düşürdü. Onlar birlikdə Naxçıvanin müdafiəsiz planını hazırladılar və bunu Kazım Qarabəkir paşa ilə razılaşdırdılar. 1920-ci il fevralın 18 - 20-də Anadoluya nizami yunan qoşunu çıxarılması, fevralın 23-də ingilis eskadrasının gəlməsi Naxçıvanın güclü hərbi müdafiəyə ehtiyacını daha da artırdı. Yeni müdaxiləyə qarşı ağır mübarizəyə başlayan Türkiyənin zəifləməsindən istifadə edən daşnaklar Naxçıvana hücum etmək üçün hərbi hazırlıqları genişləndirdilər. Antanta ölkələri də onları buna təhrik edirdilər. Türkiyədəki milli azadlıq hərəkatı ilə üzləşən Britaniya Mustafa Kamalın qoşunlarına qarşı daşnak Ermənistanından istifadə etmək qərarına gəldi. Antanta səfirləri və xarici işlər nazirlərinin konfransı 1920-ci il martın 12-də Millətlər Cəmiyyətinin Şurasına təklif etdi ki, “yeni yaranmış Ermənistan dövlətini” öz himayəsinə qəbul etsin. Məşhur türk hərbi tarixçisi Cövdət Kərim özünün “Müstəqillik uğrunda türk mübarizəsi haqqında mühazirələr” (İstanbul, 1927) kitabında Britaniya siyasətinin məqsədlərini müəyyənləşdirərək və 1920-ci ilin əvvəllərində Anadoludakı siyasi vəziyyəti nəzərdən keçirərək göstərir ki, türk milli azadlıq hərəkatı ilə mübarizədə Antanta imperialistləri o vaxt Anadolu hərəkatına Zaqafqaqziya tərəfdən, yəni daşnak Ermənistanından və Naxçıvan vasitəsilə zərbə planını əsas hesab edirdilər. Buna görə də 1920-ci ilin martında Cavid bəyin xahişi və Kazım Qarabəkir paşanın qərarı ilə Naxçıvana Əli Teymur bəyin komandanlığı altında 50 nəfərdən ibarət türk döyüş dəstəsi gəldi. Naxçıvanın ADR ilə əlaqələri getdikcə zəifləyirdi. Azərbaycan Respublikasının nəşr edilən Ünvan-Təqvimində nə Naxçıvan general- qubernatorluğu, nə də Naxçıvan müəssisələri göstərilmişdi. 1920-ci ilin yanvar- fevral aylarında dərc edilmiş “Azərbaycan” qəzetində Naxçıvandakı vəziyyət haqqında (Akulis erməni kəndi ətrafındakı hadisələrlə bağlı məlumatlar istisna edilməklə) demək olar ki, heç bir məlumat yoxdur (lakin biz bilirik ki, bu vaxt burada mühüm hadisələr baş verirdi). ADR-in müstəqilliyinin Paris sülh konfransında tanınması ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan hökümətinə respublikanın bütün çoxsaylı qəzalarından, həmçinin Türkiyə, Gürcüstan, Şimali Dağlıları və s. tərəfindən göndərilmiş təbriklər içərisində Naxçıvan hökümətinin təbriki yoxdur. Bütün bunlar sübut edir ki, Naxçıvan və ADR arasındakı münasibət çox mürəkkəb idi. 1920-ci il fevralın 11-də Naxçıvan müsəlmanları Gürcüstan hökümətinin sədri N. Jordaniyaya teleqram göndərərək daşnak qoşunlarının yanvarın 6-dan 23- dək fasiləsiz hücumları haqqında məlumat verirdilər. Naxçıvanlılar qeyd edirdilər ki, “Bu hücumlarda bizi toqquşmaya təhrik edən ermənilər eyni zamanda mətbuatda bu təşəbbüsü bizim adımıza çıxırlar. Yuxarıda göstərilən faktlardan və bizdəki səhih məlumatlardan görünür ki, bu hücumlar təşkil olunur və əhaliyə ayrı- ayrı bandit dəstələri tərəfindən deyil, hökümətin icazəsi ilə edilir” (“Azərbaycan” Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|