Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “BU, BİZİK”;
250
gəlsin, axunda və ya nağılçıya qulaq assın, başqalarını görsün, özünü göstərsin, ictimai-sosial vəziyyətdən xəbər tutub məlumatlansın. Əgər məscid pafoslu, bəlağətli nitq, həzin melodik deyim, stilizə olunmuş kanonik jestlər, pozalar teatrı idisə, bazar adi, sərtbəst danışıq, açıq-saçıq davranışlar, insan bədəninin aşağı nahiyyəsilə bağlı kobud, nalayiq hərəkətlərin, jestlərin ifa edildiyi, biabırçı söyüş və qarğışların, mənasız, təsirsiz qurban-sadağaların, andların səsləndiyi meydan teatrının gerçəkliyini görükdürürdü. Məscid divarları arasında müsəlman tərəfindən yaşanılan vəcd bazarda karnaval formalarının təklif etdiyi familyar münasibətlər vasitəsilə neytrallaşdırılırdı. İslam dünyasında məscid və bazar nəinki bir-birinə mane olur, hətta əksinə, biri digərinin sosial, kulturoloji, psixoloji və toplumsal funksiyasını tamamlayırdı. İbadət və alver müsəlman memarlığının real ideyası, mövzusu olub. əslində isə ibadət və alver qarşıdurumu bəqa/fəna (əbədi/ötəri) dixotomiyasının məkanda obrazlaşdırılmasıdır. Mən belə bir məkanı və bu məkana sanki külək tərəfindən gətirilib müvəqqəti “ilişdirilmiş” adamları Əbdürrəhimbəyin hekayələrində gördüm. Gördüm və tanıdım. Tanıyıb da anladım ki, “BU, BİZİK”; özgələr üçün yaxşıyıq, özümüz üçün PİSİK... və elə həmişə də bu cür olmuşuq: məsələn, Şeyx Şəban kimi, Mirzə Səfər kimi. Olmuşuq yarımçıq, canbəsər, bivec, kəmsavad, bir az lotu, bir az mömin, yəni ambivalent, yəni gic-bic. Olmuşuq qarışıq, amorf. Niyə? Çünki bizi bu məkan yaradıb. Elə bir “tilsimli” məkan ki, orada yalnız absurd gəlişir, orada yalnız İbadət və Alver var və orada yalnız Allah adına yayımlanan xurafat var və sən yoxsan. Sanki qapalı cadu zonasıdır bura: nə getmək 251
mümkündür, nə qalmaq. Çıxış yolu bir ölümdür, bir də dəlilik. Haqverdiyevin personajları da elə bil bu “cadulu” məkana küləklə gətirilib ilişdiriliblər, sonra isə bu məkana yapışıblar, bitişiblər, pərçim olublar və tərpənməyə daha heyləri qalmayıb: sakitcənə, müti qul kimi bir yerdə əyləşib, dayanıb, uzanıb Allahdan verilmiş ömrün, taleyin, alın yazısının, qismətin məlum sonunu gözləyirlər (külək əsəcək və onları götürüb aparacaq) və hətta TANRIYA bu paya görə şükr etməkdən bezmirlər. Bu müsəlman həyat tərzinin obyektiv şəklidir, trafaret görüntüsüdür və XIX yüzilə aiddir. Ona iki cür yanaşıb qiymət vermək olar. Birincisi: Şərq fəlsəfi sisteminin dəyərlərinə görə bu, ən ali mərtəbədir, ideal müqavimətsizlikdir, Budda vəziyyətidir, nirvanadır, dünya
harmoniyasında “əriməkdir”, heçləşməkdir, “mən”
üzərində tam
qələbədir, “mən”dən qurtulmaqdır, kamillik zirvəsidir. İkincisi: avropalı maarifçinin təfəkkürünə görə bu, passivlikdir, tənbəllikdir, absurdun, tragikomediyanın, şəbədənin qapılarını açan olum modusudur, rişxənd obyektidir. Bax, bu fərqlilik, bu ikilik Əbdürrəhimbəyin fikir dünyası üçün xarakterik haçalanmaya çevrilir, yazıçını düşüncə
diskomfortu, düşüncə
konflikti içində
yaşamağa sövq edir. Elə bunun ucbatındandır ki, Haqverdiyevin öz personajlarına münasibəti ambivalentdir: bir yanda maarifçi tənqidi, maarifçi mühakiməsi, ironiya, rişxənd; o biri yanda isə Şərqin fəlsəfi koordinatlarında qərarlaşmış düşünər bəraəti. Nümunə
Şeyx Şəban:
Mirzə Səfərə
toxunmuram. Kim
deyə bilər
ki, Şeyx
Şəban bədbəxtdir, ya xoşbəxt? Kim deyə bilər ki, o, necə bir adamdır? Kim deyə bilər ki, Şeyx Şəban qəhrəmandır, yoxsa antiqəhrəman? Dəqiq heç kəs. Nədən ki, Şeyx Şəban öz mühitində balıq suda
252
yaşayan kimi
yaşayır, ağrısız, şikayətsiz, sevincsiz, kədərsiz yaşayır, eqzistensiyasız yaşayır, Allahın ətəyini tutub yaşayır, bir təhər çörək pulusunu qazanıb yaşayır. Bəli, “mən haman o Şeyx Şəbanı deyirəm ki, yolun qırağındakı məhəllə məscidinin qabağında əyləşib pinəçilik edirdi. Yağış
yağanda sel
gətirən köhnə
başmaqları, çustları, çəkmələri, çarıqları yığıb, qəlibə vurub, yamayıb, ucuz qiymətə, cütünü bir abbasıdan, altı şahıdan satırdı”. Bu, Ə.Haqverdiyevin hekayəsinin başlanğıcıdır. Məkan da lap əvvəlcədən bəlli: məhəllə məscidinin önü; yəqin ki, tabaq formalı şəhərin mərkəzi bir bölgəsi, onun çuxurabənzər “dibi”. Nə üçün mən bunu belə əminliklə söyləyirəm? Çünki müsəlman şəhərlərində məscidlər, adətən, qıraq
küçələrdə, kənarda
yox, məhz
mərkəzi məhəllələrdə, əhalinin sıx
olduğu yerlərdə tikilərdi. Bu, bir. İkinci də pinəçi əldən-ayaqdan uzaq bir küncdə xidmətini camaata təklif edib nə qazanacaqdı ki? Başqa bir məqam: sel məhəllə boyu üzü aşağı axıb getsəydi, Şəban cındır başmaqları sudan nə cür çıxaracaqdı? Deməli, məscid və Şeyx Şəban haradasa şəhərin mərkəzində, ya da ki mərkəzə yaxın bir
çevrədə mövcuddurlar. Şəhərin bu
bölgəsinin mifoloji semantikasına görə
burada məkana PİNƏÇİ (horizontal) və AZANÇI (vertikal) sahibdirlər. Şeyx Şəbansa həm pinəçidir, həm azançı. O, müəllifin təsvirində sanki balaca bir heykəlcikdir, kukladır, pinəçi fiqurudur ki, ibadət zamanı əyləşdiyi kətildən dik qalxıb minarəyə “dırmaşır” və müəzzinlik edir. Öz semantik mənalar çənbərinə görə, məncə, Azərbaycan ədəbiyyatında ən unikal epizodlardan biri. Məsələ bu ki, islam dünyasında bütün çarıqlar, başmaqlar, qaloşlar məscid qapısınadək sürünüb dayanır: içəri girmək onlara qəti qadağandır. Nədən ki, burdan o yanası mənəvinin, ilahinin və ruhaninin mülküdür, Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|