Ayev В. Ch., ndKirish «inson resurslari iqtisodiyoti» fanining predmeti va mazmuni

Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnatsharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsati!gan tartihda ishsizlikdan himoyalanishhuquqiga egadir.

Sud hukmi bilan jazoni o‘tash tartibidan yoki qonunda ko‘rsatilgan boshqahollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi.

(O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 37-modda).
Dam olish huquqi, agar Siz ishlayotgan bo'lsangiz, unda Sizga qonunda nazarda tutilgan va belgilangan me’yorlashtirilgan ish kuni, mehnat ta’tili ko'rinishida haq to'lanadigan dam olishni anglatadi.
Ishga kirayotgan odamdan awalo yoshi haqida so'rashadi, chunki
O'zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga muvofiq korxona ma’muriyati voyaga yetmaganlarni faqat 14 yoshdan boshlab qabul qilishga haqlidir. Bu holda uning ish vaqti davomiyligi haftasiga 12 soatdan, 15 yoshdan 16 yoshgacha — 24 soatdan, 16 yoshdna 18 yoshgacha — 36 soatdan oshmasligi shart.
Voyaga yetmaganlar faqat ota-onalarining yozma roziligi bilan ishga joylashishlari mumkin, chunki ota-onalar mehnat sharoitini bilishga va unga rozi bo'lishga burchlidirlar. Shuningdek, o'smir salomatligi ahvoli to'g’risida tibbiyot ma’lumotnomasi ham majburiydir.
Ma’naviy rivojlanish darajasi deganda, umumta’lim va kasbiy bilimlar hamda ko'nikmalar, shaxsiy xususiyatlar tushuniladi. Bu xususiyatlar insonning tanlagan faoliyat sohasida muvaffaqiyatli ishlashi uchun zarur shart hisoblanadi.
Insonning har ikkala sifati — jismoniy va ma’naviy rivojlanishi, tasawurlarining ahamiyati iqtisodiyot rivojlanib borishiga qarab o'zgarib boradi. Bu hoi, o'z navbatida, mehnat sohasidagi mavjud jahon tamoyilini toiiq aks ettiradi, iqtisodiyotda va umuman, jamiyatda tez va chuqur o'zgarishlar bo'lib turgan davrda, kishilardagi jismoniy va ma’naviy fazilatlaming roli, ayniqsa, ortadi.
Q at’iy markazlashgan holda iqtisodiyotni rejalashtirishdan bozor munosabatlariga o'tish mamlakat fuqarolarining turm ush tarzida tub o'zgarishlarni yuzaga keltiradi. Bu jarayon o'tish davrini o'tgan barcha mamlakatlar uchun ham obyektiv sabablarga ko'ra, qiyin tarzda kechgan. Tajribalardan shu narsa aniqki, umuman, jamiyat va xususan, har bir fuqaro agar islohiy yangiliklarga tezroq moslashib borsa, ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar davrini muvaffaqiyatliroq o'tadi. Bu o'rinda insonning jismoniy sifatlari ham, ma’naviy sifatlari ham ilgari hukmron bo'lgan bir tomonlama va qoloq xo'jalik yuritish tizimidagiga qaraganda ko'proq namoyon bo'ladi.
21
Markazlashgan rejalashtirish amalda insonga mehnat sohasida uning tashabbus ko‘rsatishi, mustaqilligini namoyon qilishi, o‘ziga tabiat tomonidan berilgan sog’liqdan va uquv tufayli qo‘lga kiritgan bilimlaridan foydalanish qobiliyatini to‘liq ishga solishiga juda kam imkoniyat qoldirgan edi.

Bozor iqtisodiyoti esa, aksincha, insonning tashabbuskor va faol bo'lishini nazarda tutadi. Uning qanday yashashi o‘zining yangi iqtisodiy tizimga singib, u bilan hamohang bo‘lib ketish mahoratiga bog’liq. Insonning jismoniy imkoniyatlari, ma’lumotlilik darajasi, tajribasi qanchalik yuqori, u ma’naviy

jihatdan qanchalik yetuk bo'lsa, bu jarayon shunchalik muvaffaqiyatliroq kechadi.
«Tashabbuskorlik va tadbirkorlikni rivojlantirish, odamlarda mulkka egalik hissiyotini tarbiyalash, kichik korxonalarni izchil rivojlantirish aholi farovonligi
va daromadlarining ortishida, ishsizlik muammosini yechishda salmoqli manba vazifasini bajarmoqda»8
Qaror topgan statistik amaliyotga ko‘ra, inson resurslari mehnatga qobiliyatli yoshdagi mehnatga layoqatli fuqarolardan va mamlakat iqtisodiyotida ishlayotgan yoshlar va mehnat qobiliyatidagi o'rta yoshlilardan iborat.
Rivojlangan mamlakatlarda allaqachon «iqtisodiy jihatdan faol aholi» tushunchasi qaror topgan. Xalqaro standartlarga muvofiq ularga mehnat bilan band aholi va ish qidirayotgan ishsizlar kiradi. Shuningdek, «fuqarolik jihatidan iqtisodiy faol aholi» tushunchasi ham tarqalgan bo‘lib, unga harbiy xizmatchilar kiritilmaydi.
Shunday qilib, «inson resurslari» mazmuni jihatidan «iqtisodiy faol aholi» tushunchasidan kengroq ma’noni anglatadi.
«Mehnat resurslari» bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy rivojlantirish, milliy iqtisodiyotda mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish nuqtai nazaridan katta ahamiyatga ega. Mamlakatda inson resurslari faolligini, sifatini oshirishga muhim e’tibor berilmoqda. Ayniqsa, inson resurslarini to‘g’ri joylashtirish, ularni
boshqarishni to'g’ri tashkil etish bu resurslar sifatini oshirish omilidir. Avtoritar davlat iqtisodiyotda barcha narsalami reja asosida boshqarishga inti!gan.(21)
«Mehnat resurslari» tushunchasi inson resurslariga butun borlig’icha davlat ta’sirini o'tkazish uchun keng imkoniyat ocliib beradigan haqiqiy topilma bo‘ldi. Shunga muvofiq statistik axborot shakllandi hamda hisobga olish va rejalashtirishning muhim vositalaridan biri sifatida mehnat resurslari balansi ham vujudga keldi.
Biroq, yuqorida aytib o‘tilganlardan mazkur tushuncha bozor iqtisodiyoti uchun yaroqsiz, degan xulosa kelib chiqmasligi lozim. Aksincha, bozor iqtisodiyotining dastlabki qadamlari shuni ko‘rsatdiki, inson resurslari bozor kategoriyalari tizimiga batamom singib bormoqda. Inson resurslarining axborotni qamrab olishi undan mehnat bozorini davlat yo‘li bilan tartibga solishda samarali
vositasi sifatida foydalanish imkonini beradi.
Shunday qilib, inson resurslari iqtisodiyotda mehnat bilan bandlarni ham, band bo‘lmagan, lekin mehnat qilishlari mumkin boMganlarni ham qamrab oladi. Boshqacha aytganda, inson resurslari real va salohiyatli insonlardan iborat.
8Иа/шмовИ.Л.ОзодваободНаган, эркннвафаровоихаёт-1ш|х>вардмансадимиз. —Т.; Узбекистои 2000й, 498-бет
22