Az ərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ az ərbaycan diLLƏr universiteti Kİfayət ağayeva abş-da gender
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ABŞ-da gender m əsələləri 89
- Ki̇fayət Ağayeva 90
- ABŞ-da gender m əsələləri 91
ABŞ-da gender m əsələləri 89 23 cüt xromosoma malikdir. Lakin insan inkişafı prosesi bizim ağlımıza gəlməyən dərəcədə mürəkkəbdir. Dediyimiz kimi yumurta hüceyrəsi və spermotozoidin hər birində 23 sayda xromosom vardır. Mayalanma zamanı bunların birləşməsi nəticəsində yeni orqanizm hüceyrəsi əmələ gəlir və onun da daxilində 46 sayda (23 sayda anadan + 23 sayda atadan) xromosom olur. Birləşməyə (mayalanmaya) hazır olan cinsi hü- ceyrələr (yumurta hüceyrələri və spermotozoidlər) qamet adlanır- lar. Qadın qametləri yalnız bir növə malik olur – 23, X. Kişi qa- metləri isə iki növ olur – 23, X və 23, Y. Qadın cinsi hüceyrəsini X-spermatozoid və ya Y-spermotozoid mayalandıra bilər. Buna görə də, əgər qadın cinsi hüceyrəsini X- spermotozoid mayalan- dırarsa, qız (23, X ana + 23, X ata + 46, XX) uşağı, Y-spermoto- zoid mayalandırarsa oğlan (23, X ana – 23, Y ata + 46, XY) uşağı dünyaya gəlir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, insan orqanizminin bütün hü- ceyrələrində (dəri, əzələ, sümük, müxtəlif orqan və toxuma hü- ceyrələri) olan 46 sayda xromosomun 22 cütü insanın müxtəlif əlamətləri və xüsusiyyətləri barədə məlumatların daşıyıcılarıdır. Bu hüceyrələrin daxilindəki sonuncu bir cüt xromosom isə cin- si xromosomlardır. Qadınlarda cinsi xromosomlar eyni cür olur, yəni iki X, kişilərdə isə müxtəlif - biri X, biri Y olur. Beləliklə, qadın xromosom dəsti – 46, XX, kişi xromosom dəsti isə 46, XY- dir (Winter, J.S.D., Faiman, C., and Reyes, F.I., 1977 :45). Müstəsna hallarda bu belə olmaya bilər. Bu cütlərin biri ata- dan, digəri anadan təkan alır. Xromosomların bir cütü cins xro- mosomu olduğu üçün bu xromosom mayalanmış yumurtanın erkək və dişi cinsi olmasında başlıca rol oynayır. Genetik normal erkəkdə cins xromosomları X və Y olduğu halda, genetic nor- mal dişi cinsində iki X-dır. Beləliklə, uşağın anası hər zaman XX xromosomuna təkan verdiyi üçün, əsasən, atanın genetik təkanı uşağın cinsini təyin edir (“SRY gene”. US National Library of Medicine, 2015, Pp. 1-5) Ki̇fayət Ağayeva 90 Ana bətnində olan bu rüşeymin xarici və daxili cinsiyyət sistemi nə zaman yaranır və necə inkişaf edir? Bunun hamiləli- yin hansı dövrünə təsadüf etdiyini ətraflı öyrənməkdən ötrü bu barədə tibbi məlumat əldə etməyimiz əsas şərtlərdəndir. Bəzi alimlərin iddiasına görə, təxminən menstruasiya dövrünün 14- cü günündə toxum hüceyrəsi yetkinləşir və mayalanmaya ha- zır olur. O, yumurtalıqdan çıxır və uşaqlıq yoluna (fallopian) düşür. Fallopiona daxil olan spermatozoid yumurta ilə qarışır və təkhüceyrəli rüşeym – ziqota əmələ gəlir. Mayalanmış toxuma hüceyrəsi fallopian yolu ilə aşağıya doğru hərəkət edərək daha çox hüceyrələrə bölünür. Mayalanmanın təxminən 4-cü günün- də toxuma hüceyrəsi uşaqlıq boşluğuna gedib çatır. Bu dövrə qədər həmin maye kürə şəklini alır. Çox kiçik olduğu üçün o qə- dər seçilməsə də, 100 hüceyrəni özündə birləşdirir. İlk 8 həftədə mayalanmadan əvvəl mövcud olan təkhüceyrəli orqanizmdən yaranan döl insanı bir şəkildə xəbərdar edərək embriona çev- rilir. Embrionun xarici hüceyrələrinin tükcükləri uşaqlığı əhatə edən epiteli qatına daxil olur və nəticədə cift əmələ gətirmək üçün uşaqlıqdan qan damarları ilə birləşir. Digər heceyrələr gö- bəkbağında və dölü mühafizə edən örtükdə inkişaf edir. Daxili hüceyrələr üç təbəqəyə bölünərək müxtəlif orqan və toxumalar törədirlər. Beş-altı həftəlik embrion maye ilə dolmuş kisəcikdə üzür. Beyin, onurğa sütunu, mərkəzi sinir sistemi əmələ gəlir. Başcıqda dörd çüxur formalaşır – bunlar uşağın gələcək gözləri və qulaqlarıdır. Həzm sistemi, ağız və çənə rüşeym halında olur. Mədə və döş qəfəsi inkişaf edir, urək görünür və dövrün sonun- da döyünməyə başlayır. Qan damar sistemi formalaşır. Əzala- rın kiçik rüşeymi əmələ gəlir. Embrionun həcmi alma çəyirdə- yi boyda olur. İstər doğulacaq uşaq qız (XX) olsun, istərsə də oğlan (XY), altıncı həftəyə qədər embrional inkişaf elə olur ki, bütün rüşeymlər bipotensial olur. Bəzi ehtimallara görə embri- onal inkişafın altıncı həftəsindən Y xromosomunun üzərindəki yenicə təcrid edilmiş gen cinsi diferensiasiya üçün təkan ola ABŞ-da gender m əsələləri 91 bilər və bu da rüşeymin tam tanına bilən həddə çatmasına imkan verir (Faust-Sterling, 1985: 78). Üçüncü ayda körpənin uzunluğu təqribən 9 sm olur, cift öz quruluşunu tamamlayır və onun cinsiyyət üzvü özünü göstərməyə başlayır. Bəs cinslərin diferensiasiyası hansı dövrə düşür? Mayalanmadan 8 həftə sonraya qədər qız və oğlan embrio- nu praktiki olaraq eyni cür görünüşə malik olur. Bir həftə sonra uşağın cinsini təyin etmək olur. 11-ci həftədə xarici cinsi orqanlar xarakterik görünüşə malik olurlar (Yenə orada). Alimlərin iddialarına görə qeyri-müəyyən cinsiyyət vəzisinin erkək cinsiyyət vəzisinə transformasiyasını SRY (xromosomun cins təyin edən hissəsi) da təyin edə bilər. Uzun illər ehtimal olu- nurdu ki, H-Y antigen erkək cinsiyyət vəzisinin inkişafında başlıca rol oynayır, amma bir neçə erkək siçanın üzərində təcrübə aparı- landan sonra məlum oldu ki, digər amillər də buna əsas ola bilərlər. İnkişaf edərək erkək cinsiyyət vəzisi androgenlər adlanan hormonlar qrupuna sintez etməyə başlayır. Androgenlərin ən əsasları mülleran ləngidici maddə və testesterondur. Müllerian ləngidici maddə dişi boru sisteminin degenerasiyasına səbəb olur, testesteron isə erkək boru sisteminin sonrakı inkişafına təkan ver- miş olur. (Testesteron elmi mənbələrdə bəzən kişi aqressivliyinin səbəbi kimi verilir, cinslər arasında davranış və səxsiyyətin xüsu- siyyətlərindəki fərqlərin başlıca amili hesab olunur). Beləliklə, dihidrotestesteron (DHT) hormonun ifrazı səkki- zinci həftədə xarici cinsiyyət orqanlarının formalaşmasına təkan verir. DHT həmçinin, kişi beynin maskulinləşməsində başlıca rol oynayır (McLaren, A, 1990: 216-17). İnsanın fərdi inkişaf xüsusiyyətləri qız və oğlan üçün eyni deyildir: Orta hesabla qız üçün çəki 3,17 kq və oğlan üçün 3,4 kq- dır. Urək və ağ ciyərin ölçüsü də qızlarda nisbətən azdır. Erkən uşaqlıq dövründə qızla oğlan eyni sürətlə böyüyürlər, lakin qız- lar oğlanları skeletin möhkəmlənməsi və diş çıxarma prosesində ötüb keçirlər (Faust-Sterling, 1985). Yüklə 2,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|