Azerb dili 6-01 Layout 1

Dil qaydaları
6. M tnd  göy r ngl  verilmiş feill rd  nöqt l rin yerin  hansı ş kilçi
artırılmalıdır? Fikrinizi  saslandırın.
7. Verilmiş m tni oxuyun v  vacib ş klind  olan feill ri göst rin.
Hammurapinin qanunları
*
g r mübahis  zamanı biri dig rin  x t r yetirs , and içm lidir
ki, onu vurduğuna peşmandır v  h kimin x rcini öd m lidir.  
*
g r oğul atanı vursa, onun barmaqları k silm lidir.
*
g r bir adamın evi yanarsa v  biri o yanğını söndürm k adı il
g lib ev sahibinin  şyalarına tamah salar v  h r hansı bir şey oğur la -
yarsa, h min adam oda atılıb yandırılmalıdır.
*
g r bir adam qonşusuna böhtan atıb onu oğurluqda ittiham
edirs , qonşuları onu andiçm  yolu il  Tanrı qarşısında ifşa ets l r,
ş r atan adam qonşusuna iddia etdiyi m bl ği ikiqat öd m lidir.
8. Altından x tt ç kilmiş sözl r  sual verib vacib ş klind  olan feill ri
göst rin. 
1. Dilb r qonaqları gül-çiç kl  qarşılamalı idi.
2. Qumrunun sürm li gözl ri hamını heyran edirdi.
3. S bin  “
km li pişik” cizgi filmini çox sevir.
4. S n bu gün keşik ç km li deyils n. 
5. Başı çalmalı adam iç ri daxil olanda hamı ayağa qalxdı. 
6. Bu gün kiçik bacım m kt b t dbirind  pianoda çalmalı idi.
Altından x tt ç kilmiş sözl ri inkarda işl din. Hansı sözl r inkar
ş kilçisi q bul etm di? S b bini izah etm y  çalışın.
Feilin vacib ş kli h r k tin icrasının vacibliyini bildirir. Vacib
ş kli feilin kökün  v  ya başlanğıc formasına 
-malı
2 
ş kilçisini
artırmaqla düz lir: 
sat-malı, gör-m li. 
Vacib ş klinin inkarı h m 
-ma
2
inkar ş kilçisi, h m d  
deyil sözü
vasit sil  düz lir. İkinci halda ş xs ş kilçisi 
deyil sözün  qoşulur:
bax-ma-malı-san, bax-malı deyil-s n.
Yadda saxla!     
FEİLİN VACİB  Ş KLİ
126
IV BÖLMƏ
 Çap üçün deyil

---

Yaxın Şərqin məşhur dini li -
 der lərin dən biri kimi tanınmış
Şeyx Səfi 1252-ci ildə Әrdə bil -
də ana   dan olmuş dur. Onun tə -
rəfdarları günü-gün dən ço xa lır,
ölkədə böyük siyasi qüv 
və yə
çev rilirdilər. 
1334-cü ildə dünyasını dəyi -
şən Şeyx Səfi doğma Әrdəbil
şəhərində dəfn olun du. Onun
məzarının üzərində türbə tikildi,
ətrafında məscidlər, kar 
van -
saralar, mədrəsələr salındı. Burada böyük bir mədəni mərkəz yarandı.
Səfəvi şeyxlərindən bir çoxu burada dəfn olundu. 
Şeyx Səfi nəslindən olan Şah İsmayıl 14 yaşında ha ki miy yət başına
gələrək Səfəvilər dövlətini yaratdı və Səfəvilər sü la ləsinin əsasını qoydu.
Yalnız hökmdar, sərkərdə kimi deyil, həm də böyük şair kimi tanınmış Şah
İsmayıl Şeyx Səfinin yaratdığı kitabxananı daha da zənginləşdirdi. O,
babasının türbəsinə bitişik möhtəşəm bina tikdirərək kitabxananı oraya
köçürdü. Şah İsmayıl xaricdən gəlmiş səyyahları və dövlət xadimlərini bu
kitabxanada qəbul edirdi.
Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyəti 250 ildən çox davam etdi. Bu illər
ərzində Şeyx Səfi məqbərəsi daim Səfəvi hökmdarlarının diqqət mər -
kəzində olmuşdu. Burada tikinti və bərpa işləri fasiləsiz olaraq davam
edirdi. Şah İsmayılın oğlu I Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə həmin
məqbərə özü nün indiki şəklini aldı. Təhmasibin əmri ilə məqbərəni bə zə -
yə cək iki eyni naxışlı iri xalça toxundu. Bu xalçalar incəsənət tarixinə “Şeyx
Səfi xalçası” adı ilə daxil oldu.
Xalçaların bir küncündə dörd sətirlik yazı da toxunmuşdu. İlk iki sətirdə
bir beyt, 3-cü sətirdə xalçaların toxunmasına nəzarət edən adamın adı
(Maqsud Kəşani), sonuncu sətirdə isə xalçaların toxunduğu il qeyd olun -
muşdu: Hicri tarixi ilə 946-cı il.
Bu gün Şeyx Səfi kompleksi Әrdəbilin ən görməli yerlərindən biridir.
1. Oxuduğunuz hiss d  vacib saydığınız beş m lumatı seçin.
2. M tnin başlığına bir daha diqq t yetirin. Sizc , növb ti his s  -
 l rd  n  haqda m lumat veril c k?
127
İNCƏSƏNƏT
ŞEYX SƏFİ MƏQBƏRƏSİ NECƏ TALAN OLUNDU
 Çap üçün deyil

---

* * *
XIX əsrin əvvəllərində İran ruhanilərinin rəhbərlik etdiyi Şeyx Səfi ki -
tab xanası Şərqdə ən zəngin kitabxanalardan biri sayılırdı. Burada min lər -
lə nadir əlyazma kitablar saxlanılırdı. Dünyanın müxtəlif ölkələrindən alim   lər
Әrdəbilə gələrək həftələrlə, aylarla kitabxanada araşdırmalar aparırdılar. 
Burada olmuş rus şərqşünas alimləri kitabxananı ələ keçirmək üçün
öz hökmdarlarına müraciət etmişdilər. 1828-ci ildə Әrdəbili tutan rus ge -
ne ralı Suxtelen Şeyx Səfi kitabxanasının Rusiyaya köçürülməsi ba rə də
tapşırıq aldı. O, kitabxanadakı din xadimlərini məqbərədə toplayaraq dedi:
– Rusiya çarı öz yeni təbəələri, on la rın
dili və mədəniyyəti ilə yaxından tanış ol maq
istəyir. 
Buna görə də Şeyx Səfi ki tab xa na -
sında saxlanılan əlyaz 
malar Pe 
 ter burqa
apa rılası, ora da rus dilinə tər cü mə olu na -
sıdır. 
Bun dan sonra bütün kitablar geriyə –
Әr dəbilə qaytarılacaq.
Bunu deyib o, Şeyx Səfinin məzarı üs -
tünə 800 qızıl onluq qoydu. 
Ruhanilər başa düşürdülər ki, ki 
tab lar
Rusiyaya aparılsa, bir daha geri qay tarıl ma -
ya caq. Lakin tamah din xa 
   d im lə rinə güc
gəldi və onlar kitab 
xa na nın daşın 
ma sına
icazə verdilər. Be lə liklə, bir çox Azər bay can
şair və alimləri tə rə findən ya ra dılmış, ustad
xəttatlar və mi niatürçülər tərəfindən ki tab halına sa lınmış nadir incilər Ru -
siyaya, oradan da dün ya nın bir çox mu zey və ki tab xanalarına sə pələndi.
* * *
I Şah Təhmasibin əmri ilə toxunmuş hər iki Әrdəbil xalçası 1843-cü
ildə hələ ki Şeyx Səfi məqbərəsində idi. Bu faktı həmin il məqbərəni ziyarət
edən bri taniyalı səyyahlar təsdiq etmişdilər. Həmin vaxtdan təxminən
30 il sonra Әrdəbildə baş vermiş zəlzələ nəticəsində məqbərəyə ciddi zi -
yan dəyir və ehtimal ki, onun bərpa olunması üçün vəsait əldə etmək
məqsədi ilə hər iki xalça satışa çıxarılır. Bu zaman xalça ticarəti ilə məşğul
olan Ziqler (İn gil tərə) şirkəti xalçaları əldə edir.  
Xalçalar zədələndiyindən onlardan birinin hər iki kənarından kəsilərək
di gərinə tikilir. Beləliklə, bir “tam” və bir “yarımçıq” xalça qalır.
1892-ci ildə “tam” xalça Londonda satışa çıxarılır. Viktoriya və Albert
Mu  zeyi Şeyx Səfi xalçasını 2000 funt sterlinqə satın alır. 
İkinci xalça isə bir amerikalı kolleksionerə satılır. Həmin xalça 1953-cü
ildə Los-Anceles İncəsənət Muzeyinə təhvil verilir.
128
IV BÖLMƏ
 Çap üçün deyil

---