104
plana çəkildi, hə min ilin noyabrında "Azərbaycan SSR-də aclığın nəticələ ri ilə
mübarizə ko missiyası" küçələrdən 400 uĢaq götürüb KeĢlədəki yataq xanada
yerləĢdirdi. Qəza icra hakimiyyətləri vasitəsilə respublikanın bir sıra qəzalarında
da uĢaq evləri açılmıĢdı və onlarda 1500 nəfər uĢaq var di
168
.
1923-cü il fevra lın 6-da AK(b)P MK kat ibliyi Ümu mazə rbaycan
miqyasında uĢaq baxımsızlığ ına qarĢı mübarizə aparmaq həftəsi keçirmək, bu iĢi
fevralın 12-də Bakıda baĢlamaq, sonra isə qəzalarda davam etdirmək haqqında
qərar qəbul etdi. Kampaniyaya ümu mi rəhbərlik üçün XKS-nin sədri
Q.Musabəyovun sədrliyi ilə ko missiya təsdiq edildi
169
. "Azərbaycan aclığın
nəticələri ilə mübarizə ko missiyası"nın öhdəsindəki 32 uĢaq evində 3110 uĢaq
yaĢayırdı
170
.
Azərbaycanda əhalinin ağır vəziyyətini nəzərə alaraq, "Aclığın
nəticələri ilə mübarizə ko missiyası" öz qəza ko missiyalarına ehtiyat taxıl
məhsulları hesabına iki həftəlik keçirmək yolu ilə aclara müvəqqəti kö mək
göstərmək
171
; yuxarı təĢkilatlar qarĢısında dövlət fondu ayrılması barədə vəsadət
qaldırmaq; qaçqınları iĢə cəlb etməkdən ötrü emalatxanalar təĢkil etmək üçün
bina ayırmaq; əkinlər və bostanlar üçün sahələr ayırmaq; bütün xüsusi
müəssisələrin, telefondan istifadə edən bütün Ģəxslər və təsərrüfat orqanları
üzərinə vergi qoyulması və s. barəsində sərəncam göndərdi
172
. Hətta Bakıda
fəaliyyət göstərən kazinoda hər gecə orta hesabla 170 milyondan 200 milyon
manata qədər pul gətirən loto oyunu açıldı, əldə edilən gəlir hesabına taxıl
məhsulları alınaraq qəzalar üzrə bölünürdü.
Aclıqla mübarizə üçün əsas vəsaiti dövlət təmin edirdi. 1924 -ci il
fevralın 28-də Azərbaycan MĠK-in sədr müavini M . B. Qasımov
bild irdi ki,
Naxçıvan MSSR-in aclıq keçirənləri üçün 2 min çervon manatı ayrılmıĢdır və
bu kömək sonralar da ediləcək
173
. RSFSR-də
olan qaçqınlara və onların
köçürülməsinə böyük kö mək göstərilirdi. 1923-cü il aprelin 21–də Azərbaycan
MĠK-in Rəyasət heyəti Ali Ġqtisadi ġuraya Dağıstan aclarına kömək üçün dövlət
fondundan beĢ min pud taxıl ayırmağı təklif etdi
174
.
Tarixdə ilk dəfə "sosialist quruculuğu" yoluna keçmiĢ, müdaxilə və
vətəndaĢ müharibəsi nəticəsində dağıdılmıĢ, taqətdən salın mıĢ iqtisadi və siyasi
cəhətdən təcrid olunmuĢ, ölü mcü l təhlükə ilə - aclıq la üz-üzə gəlmiĢ mərd
Azərbaycan xalqı dözü mlüyü sayəsində XX əsrin əvvəllərində düçar olduğu
növbəti ağır imtahandan çıxa bildi.
Fəhlə sinfinin təmərküzləĢməsi və əmək fəallığı. Azərbaycan xalq
təsorrüfatının bərpası prosesində fəhlə sinfi təmərküzləĢirdi. Sənayenin dirçəliĢi
fəhlə sinfinin tənəzzülü və dağılmasının qarĢısının alın masında maddi zəmin
oldu. Ġxt isaslı fəhlə kadrlar müəssisələrə qayıt mağa baĢladıla r. Fəhlə sinfin in
gənc nəsli artır, kənddən yeni gələnlər də onun sıralarına qoĢulurdular. Rusiya və
105
Ukrayna Ģəhərlərindən Bakıya xeyli fəhlə gəlirdi. A zərbaycan fəhlə sinfinin sayı
artırd ı. Əgər 1920-ci ilin oktyabrında Azərbaycanın müəssisələrində və su
nəqliyyatında 30,7 min fəh lə çalıĢırdısa
175
, 1923-cü il oktyabrın 1-də onların
sayı 62 minə çatdı
176
, 1925-c i ilin oktyabrında isə 83 mindən çox idi
177
. 8,6 min
dəmiryolçu
178
ilə birlikdə respublikanın fəh lə sinfi ö zündə 90 mindən çox ada mı
birləĢdirirdi.
Azərbaycan fəhlə sinfinin ən iri dəstəsini neftçilər təĢkil edird ilər. 1920-
ci ildə neft sənayesinin fəhlələri sayca azalaraq 14,2 min nəfər id isə, 1925-ci ildə
39,5 minə çatdı
179
. Mexan iki zavodlarda, yüngül və yeyinti sənayesi
müəssisələrində, tikinti iĢlərində, su və dəmir yol nəqliyyatında böyük fəhlə
dəstələri cəmlən miĢdi. Məsələn, metal emalı istehsal sahəsində iki mindən çox,
tikintidə yeddi min beĢ yüz, to xuculuqda üç min altı yüz, yeyinti sənayesində
dörd mindən artıq, çapçılıq iĢində isə minə yaxın fəhlə çalıĢırdı
180
. Dəmir yol və
su nəqliyyatlarında 14 minə qədər fəhlə var idi
181
. Fəhlə sinfinin əsas kütləsi
Bakıda idi, 1925-ci ildə onun sayı 70 mini keçmiĢdi.
182
Azərbaycan fəhlə sinfi kə miyyətcə dəyiĢdikcə onun tərkibində vəziyyət
dəyiĢiklikləri baĢ verir, maddi həyatı, sosial və mədəni-texn iki həyatı da
yeniləĢirdi. Qadınların istehsalata cəlb olun ması hissəsində görülən tədbirlər
nəticəsində 1925-ci ildə A zərbaycan SSR sənayesində 15,6 min qadın
iĢləyird i
183
. Onlar toxuculuq, yüngül və yeyinti sənayesində bütün iĢçilərin 11,7-
24,5 faizə qədərini təĢkil edird i. 1925-ci ildə neft sənayesi sahəsində cəmisi iki
min qadın iĢləyird i
184
ki, onlar da əsasən qulluqçu idilər.
Azərbaycan fəhlə sinfinin mədəni-te xn iki səviyyəsini qaldırmaq,
ixtisaslı fəh lə kadrları hazırlamaq üçün fabrik-zavod Ģagirdliyi (FZġ) məktəbləri,
mədənlərdə və zavodlarda xüsusi kurslar açılırdı. Respublikada birinci FZġ
məktəbi - "Qırmızı gənclik" 1921-ci ilin dekabrında mədənçilər həmkarlar
ittifaq ının təĢəbbüsü ilə leytenant ġmidt adına (indiki Səttərxan adına) zavodda
açılmıĢdı. 1922-1925-ci illər ərzində Azərbaycanda FZġ məktəblərinin sayı 6-
dan 11-ə, onlarda təhsil alanların sayı isə 337 -dən 1900 nəfə rə qədər artdı.
Onlarda ixtisaslı qazmaçı, neft emal edənlər, tökməçi, modelçi, çilingər, elektrik
və b. hazırlanırdı
185
. Dəmir yol və su nəqliyyatı üçün də xüsusi FZġ məktəbləri,
həmçinin Əli Bayramov adına qadınlar klubu nəzdində to xuculuq, tikiĢ və
poliqrafıya sənayesi üçün Azərbaycan dilində ixt isaslı qadın iĢçilər hazırlayan
peĢə məktəbi fəaliyyət göstərirdi
186
.
YaĢlı fəhlələrin ixtisasını artırmaq üçün müəssisələrdə sənət-texniki
dərnəklər və ku rslar Ģəbəkəsi təĢkil edilird i. 1922-1925-ci illərdə neft
sənayesinin
sənət-texn iki
kurslarında
2199
ixtisaslı
fəhlə
kadrları
hazırlan mıĢdı
187
. Neft sənayesində ixtisaslı fəhlələrin xüsusi çəkisi 1920-ci ildə
13 faiz idisə
188
, 1925-c i ildə 27, 2 faizə çatdı
189
.