Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
13
Antanta ölkələri "bolĢevizmin" Azərbaycanda möhkəmlən məsindən, bütün Cənubi Qafqaz regionuna sahib olmasından narahat olaraq, Gürcüstan və Ermənistan burjua hökumətlə rinə hər bir vəclə kömək göstərirdilər. ABġ hətta Ermənistan üzərində mandat almaq niyyətində idi. Sovet Azərbaycanına qarĢı diplomatik yolla təzy iq göstərir və ona qarĢı olan qüvvələrə yardım edirdilər. Lakin qızıl ordunun köməyi ilə Ermənistanda və Gürcüstanda sovet hakimiyyətinin bərqərarlaĢması nəticəsində Qafqazda ictimai-siyasi vəziyyət dəyiĢildi. Azərbaycanın, Ermənistanın, Gürcüstanın, ġimali Qafqazın milli hökumətlərinin mühacirətdə olan liderləri toplanaraq Parisdə "demokratik respublikaların" bərpası uğrunda "Sovetlər"ə qarĢı mübarizə aparacaqları haqqında bəyannamə imzaladılar. 1920-ci il 28 aprel - 1921-c i il 21 fevral ayına qədərki dövrdə Azərbaycan SSR ilə Gürcüstan Respublikası arasında diplomatik danıĢıqlar, əsasən "Tiflisdə və Batumda Azərbaycan nümayəndəliyi və konsulluqları" ətrafında gedirdi. Həmin dövrdə "menĢevik Gürcüstanı ilə" "Sovet Azərbaycanı" arasında münasibətlərdə baĢ verən münaqiĢə və sair mübahisələr RSFSR-in diplo matik nümayəndələrin in vasitəçiliy i və iĢtirakı ilə tənzimlənird i. Çünki əslində RSFSR ilə Gü rcüstan Respublikası arasında 1920-ci il may ayında bağlanan sülh müqaviləsinə əsasən, Sovet Rusiyası Gürcüstanın müstəqilliy ini tanımıĢdı. 1920- ci il iyunun 12-də Azə rbaycan SSR ilə Gürcüstan Demokratik Respublikası arasında Ağstafada sülh və dostluq müqaviləsi bağlansa da, bu iki respublika arasındakı mübahisəli məsələlər, ələlxüsus ərazi, sərhəd problemi həll olunma mıĢdı. Bunun bir səbəbi isə "Sovet Azərbaycanı"nın "müstəqil xarici siyasəti"ni RSFSR XĠK-in Rusiyanın mənafey i naminə daim məhdudlaĢdırması idi.
Gü rcüstanda sovet hakimiyyətinin qurulması ilə A zərbaycan və Gü rcüstanın qədim tarixi olan münasibətlərində yeni səhifələr açıldı. Azərbaycan SSR və Ġran höku mətləri öz aralarında dip lo matik münasibətlər qurmaq razılığına gəldilər. Əliheydər ġirvani A zərbaycanın Ġranda səlahiyyətli nümayəndəsi təsdiq edildi. Bu dövrdə Ġran ərazisindən mü xtə lif dəstələr tez-tez sərhədi keçib, Lənkəranda və Muğanda əhalini talan edir, ağ ır cinayətlər törədird ilər. A zərbaycan Xarici ĠĢlər Ko missarlığın ın 1920-ci il avqustun 6-da Ġran hökumətinə verdiyi notada Ġrandan Azərbaycana edilən daimi hücumların qarĢısının alın ması tələb edilird i. M.D.Hüseynov surətini G.Çiçerinə göndərdiyi həmin notada Azərbaycana qarĢı təxribatçılıqda yalnız Ġranı deyil, Antantanı, xüsusilə Ġngiltərəni də təqsirləndirir, onların dəstəklədiklə ri "Ġranın ərazisində yerləĢən əksinqilabçı bəy və xanların fəaliyyətini qadağan etməyi Tehrandan tələb edirdi". Sovet Azərbaycanına qarĢı mü xa lifətçi, tə xribatçı qüvvələrin mərkəzi bir müddət Ərdəbildə yerləĢird i. Hətta Moskvadan birbaĢa 14
Tehrana dəfələrlə nota verilməsinə baxmayaraq, A zərbaycana qarĢı hücumlar geniĢlənir və yeni-yeni sərhəd rayonlarını əhatə edirdi. 1920-1922-c i illər arasında Zaqafqaziyada yaranmıĢ yeni ictima i-siyasi məkanda, Avropa və ġərq ölkələrin in geosiyasəti konteks tində, Azərbaycanın birinci növbədə qonĢu Türkiyə və Ġran dövlətləri ilə münasibəti, buna RSFSR-in yeni Zaqafqaziya ilə qarĢılıq lı əlaqə ləri prizmasından baxıĢ maraqlıd ır. Etiraf etmə k ola r ki, bu konkret tarixi çə rçivədə, mü rəkkəb spektrdə, Qərb ö lkə ləri dominant (əsas və ya həlledici a mil) rolu oynamırd ı. Bu siyas i rəngarənglikdə Türkiyə və RSFSR-in Azərbaycan Respublikasına münasibətləri müstəsnalıq təĢkil ed irdi. Tü rkiyə ilə, ələlxüsus kamalçıların hakimiyyətə gəldikləri dövrdən Sovet Rusiyası arasında dostluq münasibətləri yaran mıĢdı. Türkiyə eyni zamanda qardaĢ Azərbaycan xalq ının tam müstəqil, azad yaĢamasını istəyirdi. Lakin Türkiyə rəsmiləri Rusiya tərəfmi qıcıq landırmamaq, RSFSR-lə ixtilaf törədəcək məqamlara yol verməmək siyasətini həyata keçirird i. Hadisələrin gediĢatı isə göstərirdi ki, Moskva heç vaxt Azərbaycanın müstəqil, tam azad bir dövlət kimi bərqərar olmasına yol verməz, çünki bu Rusiyanın iqtisadi-siyasi marağına uyğun deyildi. Bununla belə Türkiyə və Azərbaycan respublikaları arasında dostluq və əməkdaĢlıq münasibətləri 1921-ci il 13 oktyabrda Zaqafqaziya respublikaları və RSFSR-in iĢtirakı ilə bağlan mıĢ Kars müqaviləsindən sonra daha da intiĢar etməyə baĢladı. Türkiyənin Bakıdakı səfiri Mah mud ġövkət bəy 1921-ci ilin aprelində Azərbaycan XĠK-dən inqilabi Türkiyəyə iqtisadiyyat, neft sahəsində yardım göstərilməsini xah iĢ etdi. Tezliklə A zərbaycandan Türkiyəyə neft məhsulları göndərildi. 1921-c i ilin iyunundan Azərbaycan SSR-in Anka rada səlahiyyətli səfıri təyin edilmiĢ Ġ. Əb ilov oktyabrın 22-də Mustafa Kamal PaĢaya etimadnaməsini təqdim etdi, səfirliyin binası üstündə Azərbaycan SSR-in bayrağı qaldırıldı. Bu münasibətlə verilən ziyafətdə M. K. Atatürk də iĢtirak etmiĢdi.
Ģəraitdə baĢladılar. Sovet dövlət maĢını, yerli hakimiyyət orqanları yaratmaq vəzifələri ilə yanaĢı, vətəndaĢ müharibəsinin vurduğu yaraları sağaltmaq üçün qarĢıda ciddi və gərgin iĢ dururdu. Ölkədə ilk növbədə həqiqi milli sülh yaratmaq lazım idi. Erməni təcavüzü, min lərlə adamın həlak olması, bütöv kəndlərin, təsərrüfatların dağıdılması, evlərin viran qoyulması ilə nəticələnən daĢnak qırğ ını A zərbaycanda ağır millətlərarası düĢmənçilik müh iti yaratmıĢdı. Azərbaycanın əhalisi ço xmillətli idi. "1917-ci il üçün Qafqaz təqvimi"nin məlu matları əsasında "Azərbaycan Respublikasının 1920-ci il üçün ünvan təqvimi"nin dərc etdiyi cədvələ görə, res publika əhalisinin 68,2 faizini azərbaycanlılar və digər müsəlman xalqları, 21,7 faizini ermənilər, 7,5 faizini
Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|