Azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ FƏNNİ ÜZRƏ kollokvium suallarinin cavablari
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ən fəal danışıq üzvü dildir.
- 1. Dilin üfüqi vəziyyətinə görə: 2.Dilin şaquli vəziyyətinə görə: 3.Tələffüz zamanı dodaqların aldığı vəziyyətə görə
- A-na, i-lan, tə-bi-i.
- Keçirmək olmaz
- Əsl Azərbayjan sözlərində vurğu, əsasən, sözün son hejası üzərinə düşür. Əgər söz şəkilçi qəbul edirsə, vurğu şəkilçinin üzərinə keçir. Məsələn
- -dır, -dir, -dur, -dür )
5
nəfəs borusu, qırtlaq, ağız boşluğu, dişlər, burun boşluğu, alt çənə kimi üzvlər də danışıq səslərinin yaranmasında iştirak edir. Ən fəal danışıq üzvü dildir. Danışıq səsləri şifahi nitqin vahidləridir. Yazılı nitqdə isə bu, hərflərdə öz əksini tapır. Səslər hərflərdən müəyyən cəhətlərə görə fərqlənir: Səslər tələffüz olunur və eşidilir. Hərflər yazılır və oxunur(görünür). Sual 7 – cavab Sait və samit səslərin təsnifatı haqqında məlumat verin. Azərbaycan dilində 9 sait səs var: [a], [ı], [o], [u], [e], [ə], [i], [ö], [ü]. Dodaqların və dilin müəyyən vəziyyətlərə düşməsi ilə əlaqədar saitlərin müxtəlif növləri yaranır. Dilimizdə saitlər üç qrupa bölünür və bu baxımdan hər saitin də üç əlaməti özünü göstərir:
iştirakına görə samit səslər iki növə bölünür: kar, cingiltili l)Kar samitlərin yaranmasmda səs telləri iştirak etmir və ona görə də təkcə küydən ibarət olur. 2)Cingiltili samitlərin yaranmasmda səs telləri iştirak etdiyi üçün küylə yanaşı, avaz da olur. Yaranma və səslənmə ardıcıllığına görə kar və cingiltili samitlər bir-biri ilə qarşılıq təşkil edir. Sual 8 – cavab Ahəng qanunu nəyə deyilir. Fonetikanın əsas qanunlarından biri ahəng qanunudur. Ahəng qanunu bütün türk dillərinin əsas qanunudur. Bu qanuna görə sözün ilk hecası incə saitdirsə, sonrakı saitlər də incə, qalın saitdirsə, sonrakı saitlər də qalın saitli olmalıdır. Sözdə qalın və ya incə saitlərin bir-birini izləməsinə ahəng qanunu deyilir. Məs: " qaranlıqdakılar''' sözündə qalın, hərəkətsizlikdir sözündə isə incə saitlər biri birini izləmişdir. Buna dilçilikdə damağ ahəngi deyilir. Dodaq ahəngi dedikdə isə dodaqlanan (üzüm, ölüm,) və dodaqlanmayan (çiçək, elçilik) saitlərin ahəngi nəzərdə tutulur. Ahəng qanununu pozulduğu sözlər milli sözlərimiz deyil. İstisna: ilan, işartı, tikan, inanc, quzey, iraq və s.
6
Ahəng qanununa tabe olan sözlərin hamısı milli sözlər deyil. Məs: məktəb, təhsil, karbon, namaz və s. Ahəng qanunu fonetikanın mövzusu olduğu kimi, həm də morfoloji xüsusiyyət daşıyır. Çünki kök və şəkilçi arasında ahəng qanunu daha möhkəm və dəyişməz olur. Hər hansı bir söz alınma olsa da, öz dilimizə məxsus şəkilçi qəbul edərsə, mütləq sözün son saitinin ahəngini qorumalıdır. Məs.:şi-ka-yət-çi-lər-dən, sa-hib-kar-la-rı-mız . Bu xüsusiyyətinə görə ahəng qanunu morfonoloji hadisə adlanır. Sual 9 – cavab Söz sətirdən – sətrə necə kecirilir? Sözlər sətirdən-sətrə hecalara bölünməklə keçirilir. Ancaq sözün hər bir hecasını sətirdən-sətrə keçirmək olmaz: 1. Sözün əvvəlində və sonunda qalmış tək saiti sətrin sonunda saxlamaq və ya sətrin əvvəlinə keçirmək olmaz. Məs.: A-na, i-lan, tə-bi-i. 2. Əgər sözün əvvəlində iki sait yanaşı gələrsə, onu sətirdən-sətrə bu cür keçirmək lazımdır: ai-lə-li, ae-ro-port 3.Birhecalı sözlər sətirdən-sətrə keçirilmir: kənd, tort, akt və s. 4.Sözdə sait və samit səslər bir-birinin ardınca sadalanarsa, hər bir heca samit səslə başlayar: mü-na-si-bət, ka-sa-la-rı və s. 5. Rəqəmlə verilən ixtisarlar, əlamətlər və sıra bildirən şəkilçi rəqəmdən ayrı sətirdən-sətrə keçirilmir: 150 sm, 2008-ci il, 78 %, 3 sot və s. 6.Mürəkkəb adların ixtisarları da sətirdən-sətrə keçirilmir: ABU, BMT. 7.Mürəkkəb sözlərin tərkib hissələri ayrı-ayrılıqda hecalara bölünür.Tərkib sözlərin səsləri birləşib bir heca yarada bilmir. Keçirmək olmaz: ya-rı-ma-da , mün-as-ib-ət, xey- ir-xah-lıq. Keçirmək olar:' ya-rım-a-da , mü-na-si-bət, xe-yir-xah-lıq. 8.Sözün daxilində qoşa samit varsa, hecalara bölünərkən samitlərin hərəsi bir hecada qalır: ad-dım, sək-kiz və s. Sual 10 – cavab Heca və vurğu haqqında məlumat yazın. 7
Tələffuz zamanı sözün asanlıqla bölünə bilən hissəsinə heca deyilir. Sözlər bir, iki, üç və daha artıq hecadan ibarət ola bilər. Hər hecada bir sait hərf olur. Ona görə də sözdə neçə sait hərf varsa, bir o qədər heca olur. Məs.: ot, a-ta, mək-təb-li, mə-ət-təl və s. Hər hansı hecada iki sait işlənə bilmədiyi kimi, bir hecada iki samit də yanaşı işlənə bilməz. Lakin bu qayda bir sıra alınma sözlərdə pozulur. Məs: dram, trak-tor, me-lo-dram, te-le-qraf, ki-lo-qram və s.
Vurğu qəbul etməyən bəzi şəkilçilər, məsələn, xəbərlik (-dır, -dir, -dur, -dür), inkarlıq (-ma, -mə), bəzı feli bağlama şəkilçiləri (-madan, -mədən, -kən) istisna təşkil edir.
Rus dili vasitəsilə Azərbayjan dilinə keçən sözlərin əksəriyyətində vurğu həmin dildəki mövqedə saxlanır. Məsələn: kafedra, opera, gitara. Azərbayjan dilində vurğu geniş planda məna fərqləndiriji səjiyyəyə malik deyildir, lakin bəzən vurğunun yerinin dəyişdirilməsi sözün mənasının da dəyişməsinə səbəb olur.
Azərbaycan dilində vurğunun üç növü var:
l.Heca vurğusu 2.Məntiqi vurğu 3.Həyəcanlı vurğu Mövzu 3 Sual 11- cavab Leksika. Söz, sözün leksik və qrammatik mənaları haqqında danışın. Söz dilin əsas vahididir. Dildəki sözlərin hamısı birlikdə dilin lüğət tərkibini, yəni leksikasmı təşkil edir. Dilin lüğət tərkibini öyrənən elm leksikologiya adlanır. Leksikologiya yunanca iki sözdən-lexikos (söz) və loqosdan (təlim) ibarətdir. Leksikologiya dilçiliyin bir bölməsi olub, dildəki bütün sözləri öyrənir. Sözlər əşyaları, hərəkəti, əlaməti, miqdarı və s. ifadə etməyə xidmət göstərir. Hər bir sözün birbaşa ifadə etdiyi mənaya onun leksik mənası deyilir. Sözlərin leksik mənası
Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|