Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

48 

 

təbliğat  aparırdı;  o  öyrədirdi  ki,  xey ir  və  Ģər  baĢlanğıcların  döyüĢü  artıq  xey ir 

allah ının qələbəsi ilə baĢa çatsa da, bu, tam olmayan qələbədir. Bu nikb in iddia yer 

üzərində  qalan Ģərin  məhv  edilməsi  uğrunda  insanın  fəal  mübarizəyə  qoĢulmasını 

tələb edirdi. Məhz buna görə də bu təlim geniĢ xalq hərəkatının bayrağına  çevrildi. 

Maniçilik  kilsəsi möhkəm və tənzim olun muĢ təĢkilata,  mü xtəlif ölkələrdə təbliğat 

aparan çoxlu missionerə ma lik id i.  

Sasani  Ģahı  I  Bəhra mın  (273-276)  hakimiyyəti  dövründə  maniç ilə rin 

təqibi  baĢlandı.  Mani  təlimi  b ir  ço x  d ini  cərəyanlara,  o  cü mlədən  Məzdəkilər 

hərəkatına  (V-VI  əsrlər),  pavlikianlığa  (VII-IX  əsr-lər),  daha  sonralar  meydana 

çıxmıĢ  xristian bidətçi hərəkatlarına -X əsrdə Bo lqarıstanda yaranmıĢ, Kiçik Asiya 

və  Balkanlarda  yayılmıĢ  boqumilçiliyə,  XII-XIII  əsrlər  Fransanın  cənubunda, 

Lankedokda meydana çıxmıĢ alb iqoyluğa böyük təsir göstərmiĢdir.  

Bütün  bu  hərəkatlar  ümumi  istiqamətləri  ilə  -  kilsə  ayinlərinin 

sadələĢdirilməsi, istismara və feodal torpaq sahibliyinə qarĢı mübarizəyə gətirib çıxaran 

bərabərliyin təbliği ilə seçilirdi. 

V əsrdə Sasani Ġranında baĢ verən Məzdəkilər hərəkatı ġima li  Azərbaycana - 

Albaniyaya da təsir etməyə bilməzdi. Kilsə feodal əyanlarının nümayəndəsi olan Moisey 

Kalankatlı öz tarixində sinfi mübarizə, sosial hərəkatlar barədə heç bir məlu mat verməsə 

də, bu dövrdə Albaniyada da ictimai-siyasi vəziyyət, Ģübhəsiz, sabit ola bilməzdi. Alban 

müəllifinin  ayrı-ayrı  səthi  və  ötəri  məlumatlarını  təhlil  edən  K.V.Trever  də  haqlı 

olaraq  məhz  belə  nəticəyə  gəlmiĢdi.  Məsələn,  Aquen  məclisinin  çağırılması 

səbəblərini  izah  edən  Moisey  Kalankatlı  yazırdı  ki,  "ruhani  olmayanlarla  ruhanilər 

arasında, azatlarla qara camaat (ramiklər) arasında narazılıqlar baĢ verdi; onda hökmdar 

məclis - böyük məhkəmə qurmaq istədi". Aydındır ki, söhbət siniflərarası və sinifdaxili 

narazılıqlardan gedir. Lakin qanunların mətnlərində ancaq sinifdaxili  - dünyəvi əyanlarla 

ruhanilər arasındakı münaqiĢələr əks olunmuĢdur. 

V-VI  əsrlərin  hadisələrini  təsvir  edən  Bizans  (Feofan,  Malala,  Aqafiy, 

Prokopiy),  Suriya  (ĠyeĢu,  Stilit) və  erməni  (YeqiĢe,  Lazar  Parblı,  Sebeos)  tarixçiləri  də 

Cənubi  Qafqaz  ölkələrinin  -  Albaniya,  Gürcüstan  və  Ermənistanın  ictimai  həyatındakı 

sosial hərəkatlar barəsində  məlumat vermirlər. Moisey  Kalankatlının  mətnlərinin  tədqiqi 

Aquen  məclisinin  mətnindəki  "azatlar  və  qara  camaat  (ramiklər)  arasında  münaqiĢələr" 

məlumatı  altında  nə  baĢa  düĢüldüyünü,  Albaniyada  hansı  sosial  hərəkatın  baĢ  verə 

biləcəyini aydınlaĢdırmağa və həmin hadisələrin mənzərəsini yaratmağa imkan verir. 

Məlum olduğu kimi, qədim dövrdə və orta əsrlərdə hər hansı sosial hərəkat 

rəsmi  din  və  onunla  ziddiyyətdə  olan  bidətçi  təlimlər  arasındakı  fikirayrılığı  pərdəsi 

altında  baĢ  verirdi.  Belə  güman  üçün  əsas  vardır  ki,  IV-V  əsrlərdə  Albaniyada 

xristianlığa və zərdüĢtiliyə mü xalif olan bidətçi dini təlimlər - nestorçuluq və maniçilik 

təbliğ edilmiĢdir. Bu təlimlərin Albaniyadakı yayıcıları Nestorun tərəfdarı suriyalı Ġbasın 

(457-ci  ildə  vəfat  edib)  ardıcılları  və  maniçilik  təliminin  sol  cərəyanının  liderlərindən 

olan Bundosun (V əsr) ardıcılları olmuĢdular. Moisey Kalankatlı məlumat verir ki, alban 

katolikosu  Ter-Abbas  551-ci  ildə  "ciddi  istintaq  apardı...  və  rəzil  müəllimlərdən  - 

---

49 

 

ikiüzlü  Fo manı,  zəburçu  Ġliyanı,  Bnotu,  Ġbası  və  bu  kimi  baĢqalarını  Albaniyadan 

qovdu.  Onları  ayrı-ayrı  yerlərə sürgün  edib  əmin-amanlığı  bərpa  etdilər".  K.V.Trever 

haqlı olaraq adları çəkilən Ġbas və Bnotu suriyalı Ġbas və ya onun ardıcılları,  eləcə də 

man içi  Bundos  və  ya  onun  tərəfdarları  ilə  eyniləĢdirir.  O  hesab  edir  ki,  Məzdək 

hərəkatının  əks-sədası  Albaniyada  özünü  VI  əsrin  II yarısında baĢ  vermiĢ  bu  bidətçi 

təbliğlərdə  göstərmiĢdir.  Son  tədqiqatlara  görə,  Aquen  məclisinin  "azatlar  və  qara 

camaat  arasında  münaqiĢələr"ində  maniç ilik  və  nestorçuluq  ideyalarını  IV-V 

əsrlərdə bilavasitə  Nestorun ardıcılları  -  tərəfdarlarından  (suriyalı Ġbasdan) və maniçi 

Bundosun  özünün  ardıcıllarından  qəbul  etmiĢ  sosial  hərəkatı  və  ya  V  əsrin  sonunda 

Albaniyada  baĢ  vermiĢ  sinfi  mübarizəni  görmək  olar;  bu  mübarizə  V  əsrin  ikinci 

yarısında baĢlayan və kökü maniçiliyə gedib çıxan Məzdək hərəkatı ilə bağlı idi,  yəni 

Məzdəkin rəhbərlik etdiyi hərəkatla Albaniyadakı hərəkat, demək olar, eyni zamanda 

baĢ  vermiĢdi,  sinxron  idi.  Elə  Albaniyadakı  bu  sinfi  mübarizə  Aquen  məclisinin 

çağırılmasının baĢlıca səbəblərindən biri olmuĢdur. Moisey Kalankatlının VI əsrdə Ter-

Abbas  tərəfindən  bidətçilərin  qovulması  barədə  verdiyi  məlumat  isə,  görünür,  bu 

sosial  hərəkatla  mübarizənin  davam  etməsindən  bəhs  edir.  Beləliklə,  güman  etmək 

olar  ki,  Məzdək  hərəkatı  təkcə  Ġran  və  Cənubi  Azərbaycan  xalqlarını  -  kəndli  və 

sənətkarlarını  deyil,  həm  də  ġimali  Azərbaycan  -  Albaniya  əhalisini  də  ayağa 

qaldırmıĢdı.  Məzdəkilər  hərəkatı  Sasani  dövlətinin  daxili  həyatının  bütün  zəif 

cəhətlərini aĢkara çıxardı və dövlətin əsaslarını sarsıtdı; nəticədə I Xosrov ƏnuĢirəvanın 

inzibati və vergi islahatları meydana çıxdı. 

Onu da qeyd etməliyik ki, ġimali Azərbaycanda baĢ verən sinfi münaqiĢələri öz 

əsərində  aĢkar  təsvir  etməyən  Moisey  Kalankatlı,  xristianlıqla  qədim  bütpərəst 

etiqadları  arasında  baĢ  verən  toqquĢ malardan  danıĢarkən  istər-istəməz,  dolayısı  ilə 

siniflərarası  nifaqı  açıqlamıĢ  olur.  Müəllifin  CavanĢirin  ölümündən  sonra  baĢ  verən 

hadisələr  haqqındakı  məlumatı  xüsusilə  maraqlıdır;  bu  məlumata  görə,  o  vaxt 

"ölkəmizdə  az  iğtiĢaĢlar  olmadı:  silahlanmıĢ  qara  camaat  dəstə-dəstə  yığıĢırdı". 

Gö rünür,  məhz bu məlu mat o dövrdə Albaniyada baĢ verən hansısa bir üsyana dəlalət 

edir.  Bu  məlumat,  eləcə də,  VII  yüzildə  geniĢ yayılmıĢ  bidətçi  antifeo dal  pavlikianlar 

hərəkatına da aid ola bilərdi. Pavlikianlar iri torpaq sahiblərinə, dini ayinlərə  və  kilsə 

iyerarxiyasına  qarĢı  çıxırd ılar.  Dünyanın  əsasında  xeyir  və  Ģər  baĢlanğıcların ın 

durduğunu qəbul edən pavlikianlar  xey ir baĢlanğıcının göylərdə deyi l, yer üzündə 

olduğuna inanır, hamın ın  mülki və hüquqi bərabərliy ini təsdiq edirdilər. Məzdəki-

lərdən  fərqli  olaraq,  onlar  xeyrin  təntənəsinə  əmin  id ilər,  icmalar  yaradaraq,  nə 

feodallara, nə də kilsəyə tabe olurdular. 

Pavlikianlar  haqqında  ən  qədim  məlu matı  706-707-ci  illərdə  Bərdədə 

çağırılmıĢ  Alban  kilsə  məclisin in  bu  təriqətin  nümayəndələrini  b idətçilər  kimi 

mühakimə  edən  qərarında  görmək  olur.  Uzun  on  illər  davam  edən  bu  hərəkat 

Girdimanda və Balasakanda daha geniĢ yayılmıĢ, sonrakı ərəb ağalığı dövrün də isə 

ərəb üsuli-idarəsinə qarĢı yönəldilmiĢdi. 

 

---