Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
54
III FƏSĠL III-VII ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ AZƏRBAYCANIN SĠVASĠ HƏYATI (A L B A N Ġ Y A)
DÖVRÜNDƏ
Eramızın I əsrində hakimiyyətə gələn alban arĢakiləri VI əsrə kimi - "alban mütləqiyyəti Ġran tərəfindən ləğv olunana və ölkə Ġran caniĢinlərinə verilənədək" davam gətirə bildilər. Moisey Kalankatlının təqdim etdiyi siyahıda arĢakilər sülaləsindən olan on alban hökmdarının ad ı çəkilir: "Arandan arĢakilərin böyük nəslindən olan Qoçaq Vaçaqanadək ötən günlərin sayı məlu m deyildir. Albaniyanı idarə edən hökmdarların adları sıra ü zrə beləd ir: I Qoçaq Vaçaqan, Vaçe, Urnayr, II Vaçaqan, Mihravan, Satay, Asay, Yesuagen, Vaçe və nəhayət, III Mömin Vaçaqan". Siyahıdan aydın olur ki, Aran arĢakilərdən olmayıb; görünür, Parfiya (Ġran) arĢakilərinin bir qolu olan bu sülalənin nümayəndələri ölkədəki yerli sülaləni əvəz etmiĢdir. Siyahıdan göründüyü kimi, Albaniyanın ilk arĢaki hökmdarı e. I əsrində hakimiyyətə gələn I Qoçaq Vaçaqan olmuĢdur. Belə güman etmək o lar ki, Vaçaqanın sələfləri olan yerli hökmdarlar Albaniyanın bütün vilayətlərinə sahib deyildilər. Məhz I Vaçaqan ölkəni birləĢdirməyə və mərkəzləĢmiĢ dövlət yaratmağa müvəffəq olmuĢdu. Onun nə özü, nə də varisi I Vaçe haqqında baĢqa məlu matımız olmad ığı üçün, mənbələrin I Vaçenin davamçısı, Sasani ĢahənĢahı II ġapurun bacısı ilə evlən miĢ Urnayr haqqında məlu matlarına nəzər yetirək. Urnayrın hakimiyyət illəri dəqiq məlu m deyil. Mo isey Kalankatlın ın məlu matına görə, Urnayr Ġran ĢahənĢahı II ġapurun (309-379), Bizans imperatoru Böyük Konstantinin (337-361), e ləcə də erməni hökmdarları III Tridatın (287-330), Tiqranın (338-345), ArĢakın (345-367) və Papın (370-374) müasiri olub. Mənbələrdə onun adı ilk dəfə 313-cü ildə, alban əyanları ilə birlikdə xristianlığı qəbul etməsi münasibətilə çəkilmiĢdir. Onunla bağlı son məlu mat 371-ci ildə baĢ vermiĢ Dzirav döyüĢü ilə bağlıdır. Beləliklə, Urnayrın hakimiyyət baĢında ən azı 313-cü ildən 371-ci ilə kimi o lduğu güman edilir. Alban tarixçisi onu "böyük müharibələrdə [sələflərin in] Ģanlı adına varis çıxaraq, Ermənistanın içərilərində qələbə bayrağı sancan rəĢadətli ər" ad landırır. Urnayrın da xili siyasətində əsas yerlərdən birini bütpərəstliklə mübarizə, xristianlığ ın dövlət dininə çevrilməsi, kilsənin torpaqla təmin olun ması, ilkin bəhərin kilsəyə ayrılması tutur. Lakin Urnayrın dövründə xristianlıq Albaniyanın hər yerinə yayılıb, ü mu mxalq dininə çevrilməd i. Hö kmdarın, saray adamlarının, 55
əyanların və Albaniya əhalisinin bir hissəsinin qəbul etdikləri xristianlıq təĢəkkül tapan feodal mədəniyyətinin ideoloji əsası oldu. Əhalinin bir hissəsi öz köhnə bütpərəst inamlarına, bir hissəsi isə məzdəkizmə - atəĢpərəstliyə sadiq qaldı. Ġran Ģahı II ġapurun vassalı və müttəfiq i olan Urnayrın xarici siyasəti bilavasitə Sasanilərin xarici siyasətləri ilə bağlı olduğu üçün, Albaniya da Ġran - Ro ma müharibələrinə cəlb olundu. Bizans tarixçisi Ammian Martselinin verdiyi məlu mata görə, 359-cu ildə romalılar və farslar arasında Amid altında baĢ vermiĢ döyüĢdə alban hökmdarı Urnayr da II ġapuru müĢayiət etmiĢdi; Favstos Buzand isə onun 371 -ci ildə Dzirav çölündə Roma və erməni qoĢunlarına qarĢı aparılan döyüĢdə II ġapura kömək gös - tərdiyini qeyd etmiĢdir. Urnayrdan sonra mənbələrdə alban arĢakilərindən Yesuagen haqqında məlu mat var. Onun dövründə köhnə əlifbanın təkmilləĢdirilməsi yolu ilə yeni alban yazısı yarandı. Bu barədə Moisey Kalankatlı, eləcə də V-VIII əsrlərin erməni müəllifləri Koryun, Movses Xorenatsi xəbər verirlər. Təlim-tədrisin təĢkilin in Yesuagen tərəfindən həyata keçirilmiĢ forması xüsusi maraq doğurur. 444-cü ildə Yesuagenin Ġran ĢahənĢahı II Yə zd igərdin bacısından olan oğlu II Vaçe hökmdar elan edild i. Moisey Kalankatlın ın məlu matına görə bu alban hökmdarı Ġran ĢahənĢahı Perozun əmri ilə onun dövründə dövlətin paytaxtı olmuĢ Perozabad (Partav -Bərdə) Ģəhərini saldırdı. Paytaxtın Qəbələdən Bərdəyə köçürül- məsi xarici-siyasi dəyiĢikliklərlə, türkdilli köçərilərin tez-tez baĢ verən basqınları ilə bağlı idi; məhz bu, ölkənin mədəni-siyasi mərkəzinin Kürün sol sahilindən sağ sahilinə keçirilməsinə səbəb olur. II Vaçenin hakimiyyət illəri Ġran əleyhinə baĢ verən xalq azadlıq hərəkatları ilə əlamətdar oldu. Bunlardan Cənubi Qafqaz xalqlarının 450-451-ci illərdə erməni sərkərdəsi Vardan Mamikonyanın baĢçılığı ilə qaldırdıqları üsyanı, eləcə də 457-463- cü illərdə II Vaçenin özünün rəhbərliyi ilə bilavasitə Albaniyada baĢ qaldıran azadlıq hərəkatını göstərmək olar. Albanları və baĢqa Qafqaz xalqlarını bu üsyana sövq edən əsas amil sasanilərin iqtisadi, siyasi və mədəni-ideoloji boyunduruğu olmuĢdu. Mənbələrin məlumatından görünür ki, Sasani üsuli-idarəsinin Albaniya, Ermənistan və Ġberiyadakı xristian təbəələrinə münasibətdə apardığı siyasət sabit olmamıĢ, daim dəyiĢikliklərə uğradı. Xristianlar Roma imperiyasında təqiblərə məruz qaldıqda Ġran Ģahları onlara himayədarlıq etmiĢ, xristianların simasında romalılara qarĢı arxa cəbhədə müttəfiq qazanmaq ümidi ilə onları öz ərazilərində həvəslə qəbul etmiĢdilər. Xristianlığın qələbəsi, onun ġərqi Roma imperiyasında, həmçinin Albaniya, Ermənistan və Ġberiyada dövlət dininə çevrilməsi ilə Sasani Ġranında xristianlara münasibət dəyiĢdi. Sasani Ģahları mötədil təriqətlərə mənsub olan xristianları təqib etməyə, Ġranda, eləcə də öz yerlərində rəsmi kilsə ilə mübarizə aparan müxtəlif təriqətləri müdafiə etməyə baĢladılar. QonĢuluqda siyasi və dini cəhətdən Ġrana düĢmən, lakin Roma imperiyası ilə həmdin ölkənin olması həm Ģimaldan, həm də qərbdən möh - kəmləndirilmiĢ təbii sərhədləri olmayan bu ölkəni həmin istiqamətlərdən daim Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|