Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

58 

 

Böyük Qafqazın on bir "hökmdarı" ilə ittifaq bağladılar və onların köməyilə Albaniyaya 

soxulan Sasani qoĢunları ilə iki il uğurlu hərbi əməliyyatlar apardılar. Farsların Vaçe ilə 

dəfələrlə  danıĢıqlara  girmək  cəhdləri  heç  bir  nəticə  vermədi.  Onda  Peroz  böyük 

muzdla  tutduğu  hunları  -  onoqurları  köməyə  çağırdı.  Alan  qapısından  Albaniyaya 

soxulan  hunlar  462-ci  ildə  albanla rla  döyüĢə  girdilər,  bütün  ili  alban  hökmdarı  ilə 

vuruĢdular. Vaçenin qoĢunlarının  azalmasına  və dağılmasına baxmayaraq  hunlar onu 

tabe edə bilmədilər. 

Bu müharibə Ġran ordusunun muzdlu döyüĢçüləri olan onoqurlar üçün də çox 

uğursuz oldu. Onların bir qismi döyüĢ meydanında, digərləri xəstəliklərdən həlak oldu. 

Albaniyada  457-ci  ildə  baĢlayan  bu  üsyan  yalnız  463-cü  ildə  yatırıld ı. 

Sasanilərin ölkədəki  mövqeyi yenidən möhkəmləndi, II  Vaçe taxt-tacdan imtina etdi, 

arĢakilər sülaləsinin hakimiyyətinə 30 illik ara verildi; ölkəni Sasanilərin caniĢini - mərzban 

idarə etməyə baĢladı. 

Moisey  Kalankatlı  yepiskop  Qutun  hakimiyyətdən  uzaqlaĢdırılmıĢ  Vaçeyə 

göndərdiyi  mədhiyyə-məktubundan  gətirdiyi  parçada  siyasi  hakimiyyətini  itirmiĢ 

ölkənin  din inin  əldən  verilmədiyin i  xüsusi  qeyd  edərək  yazırdı:  "Sənin  ölkənin 

doğma dini hifz olunmuĢ, böyük kilsələr salamat, kiçik kilsələr əmin-amanlıqda, ruha-

nilər ibadətlərdə, qurbanlar mehrablarda qalmıĢdır". 

ġahənĢah  Perozun Ģərq sərhədlərdə eftalilərlə  apardığı uğursuz  müharibələr, 

albanlara qarĢı göndərdiyi cəza dəstələri, vergi zülmünün güclənməsi, nahararların irsi 

imtiyazlarının  sıxıĢdırılması,  dini  təqiblər  Cənubi  Qafqazda  yeni  üsyan  üçün  Ģərait 

yaratdı. Albaniya, Ġberiya və Ermənistanda 481 -ci ildə baĢlayan bu üsyanlar təxminən 

484-cü  ilədək  davam  etdi.  Üsyançı  albanlar,  iberlər  və  ermənilərlə  arasıkəsilməz 

döyüĢlər aparan farslar elə bu zaman eftalitlərə məğlub oldular. Pero z öldürüldü. 484-

cü  ildə  eftalitlər  Ġran  hüdudlarına soxuldular.  Bu  hadisə  onsuz  da  zəif  düĢmüĢ  Ġran 

qoĢunlarını Cənubi Qafqaz torpaqlarından uzaqlaĢdırdı. 

484-cü  ildə  ĢahənĢah  ValarĢ  (484-488)  Ġran  hökmdarı  elan  edildi.  Ġranda  hökm 

sürən ağır siyasi və iqtisadi vəziyyət müharibə nəticəsində dağılmıĢ kəndli təsərrüfatını 

bərpa  etməyə  çalıĢan  ValarĢı  onun sələflərinin  Cənubi  Qafqazda həyata  keçirdikləri 

dini təqib siyasətinə son qoymağa və Qafqaz xalqları  ilə sülh bağlamağa məcbur etdi. 

Nvarsaq  kəndində  üsyançıların təqdim  etdiyi Ģərtlərlə bağlanmıĢ  bu sülh  müqaviləsinə 

görə  Ġran hökuməti  Albaniya,  Ermənistan  və  Gürcüstanda  xeyli  güzəĢtlərə yol  verdi, 

Albaniyada arĢakilər sülaləsinin hakimiyyəti yenidən bərpa edildi. Alban hökmdarının 

daxili  idarəçilikdə  müstəqilliyi  tanındı.  Din  və  etiqad  azadlığı  təmin  edildi,  alban 

əyanlarının  imtiyazları  bərpa  edildi,  feodal  naharar  nəsillərinin  iyerarxiya  prinsipi 

toxunulmaz  qaldı.  Ölkənin  ali  hakimi  və  nahararların  baĢçısı  yalnız  alban hökmdarı 

özü  ola  bilərdi.  Sasanilər  məzdəkizmi  zorla  qəbul  etdirməməyi,  xristianlar  isə 

atəĢpərəstləri  öz  dinlərinə  döndərməməyi  öhdələrinə  götürdülər.  Albaniyadan daxil 

olacaq  xəracın  qədəri  azaldıldı.  Albanlar  Ġran  süvari  ordusuna  atlı  verməkdən  azad 

edildilər. 

487-c i  ildə  alban  arĢaki  sülaləsin in  sonuncu  nümayəndəsi,  II  Vaçenin 

---

59 

 

qardaĢı oğlu Mömin ləqəbli III Vaçaqan alban hökmdarı oldu. Moisey Kalankatlı yazır: 

"Vaçedən  baĢlayaraq  Mömin  Vaçaqana  kimi  keçən  30  il  müddətində  Albaniya 

hökmdarsız  qaldı...".  Alban  tarixçisinin  sözlərinə  görə,  "yenidən  bir  məmləkət 

daxilində  birləĢən Albaniya sakinləri  hökmdar  ailəsindən  cəsur,  müdrik,  dərrakəli  və 

hündür boylu Vaçaqanı seçdilər. Alban hökmdarı  Vaçenin  qardaĢı  Yəzdigərdin  oğlu 

olan Vaçaqanı Ġran Ģahı ValarĢın kö məy i ilə taxta oturtdular". 

Mömin  Vaçaqanın  hökmdarlığı  Albaniyanın  siyasi  və  mədəni-dini  dirçəliĢi 

idi.  O,  hər  Ģeydən  əvvəl,  ölkədə  dini  birliyə  nail  olmağa,  xristianlığın ümumdövlət 

dininə çevrilməsinə çalıĢdı. Bu məqsədlə o, atəĢpərəstləri, bütün bütpərəst təriqətlərini 

möhkəm təqib edir, onların kökünü kəsirdi. III Vaçaqan məktəblər açır, dağıdılmıĢ kilsə 

və monastırları yenidən qurur, yenilərini tikir, kilsə rütbələrini bərpa edirdi. Albaniyanın 

müstəqilliyini möhkəmləndirməyə çalıĢan III Vaçaqan yad dini-siyasi təsirlərə və xarici 

qüvvələrin  assimilyatorçu  siyasətinə  qarĢı  dayana  biləcək  müstəqil  alban  kilsəsinin 

böyük siyasi rolunu nəzərə alaraq, bu kilsənin laxlamıĢ dayaqlarını möhkəmləndirməyi, 

onu iqtisadi cəhətdən gücləndirməyi zəruri hesab etdi. Bu məqsədlə o, Aquen məclisini 

topladı. Bu məclis bir tərəfdən alban kilsəsinin müstəqilliyinin təsdiq edilməsinə kömək 

etməli,  digər  tərəfdən  dövlət hakimiyyətini  möhkəmləndirmək,  feodal  azğınlığına son 

qoymaq,  ruhaniləri  dünyəvi  əyanlarla  bərabərləĢdirmək,  dünyəvi  əyanların  və 

ruhanilərin vergi ödəyən zümrə ilə münasibətlərini nizamlamaq, eləcə də ölkənin siyasi 

müstəqilliyini saxlamaq və yadelli qüvvələrlə mübarizə  etmək  məqsədilə bütün silklərin 

dini  birliyinə  nail  olmaq  üçün  Ģərait  yaratmalı  idi.  III  Vaçaqan Albaniyada son ArĢaki 

hökmdarı oldu. 

ArĢakilər  sülaləsindən olan bütün alban  hökmdarları  müstəqil  alban siyasəti 

aparır,  alban  ideallarına  -  alban dövlətinə,  xalqına,  dininə sədaqətlə  xidmət  edirdilər; 

tədricən  onların  ilkin  farslıq  əlamətləri  aradan  getmiĢ,  onlar  tez  bir  zamanda  yerli 

mədəniyyəti  mənimsəmiĢ,  albanlaĢmıĢdılar.  Alban  ArĢakiləri  dövründə  Albaniyanın 

siyasi strukturunu mərkəzləĢmiĢ feodal dövləti kimi təqdim etmək olar. 

Hökmdar ölkənin ali hakimi olub, dünyəvi və ruhani hakimiyyətin qanunverici 

və məĢvərətçi orqanlarına, ölkənin bütün hərbi qüvvələrinə rəhbərlik edirdi. ġəhərlərin 

salınması  da  hökmdarın  səlahiyyətlərinə  daxil  idi.  Ġranda  olduğu  kimi,  Albaniyada  da 

"hökmdar hakimiyyətinə ArĢakilər nəslinin ümumi malı kimi baxılır və yalnız bu nəslin 

nümayəndələri ona iddiaçı ola bilirdilər". 

Albaniyanın  mühüm  strateji  əhəmiyyətini  (köçəri  hücumlarının  qarĢısının 

Qafqaz keçidlərində alınması), onun təbii ehtiyatlarını, ticarət yollarını nəzərə alan Ġran 

Ģahları  I  əsrdən  VI  əsrədək  Albaniyanın  dövlətçiliyinə  toxunmamıĢ,  burada  Alban 

hökmdarlarının -kiçik ArĢakilərin hakimiyyətini saxlamıĢdılar. 

Beləliklə,  Alban  dövləti  alban  arĢakiləri  dövründə  qədim  Albaniyanın 

ənənələrini davam etdirərək, özünün heç kəsdən asılı olmayan müstəqil daxili və bəzən 

də xarici siyasətini yürütmüĢdür. 

510-cu  ildə,  Sasani  impe riyasında  vəziyyət  sabitləĢən  kimi,  Ġran  Ģahları 

Albaniya  və  Ġberiyada  (Kartlidə)  yerli  hökmdar  sülalələrini  ləğv  etdilər.  I  Xosrov 

---