Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

62 

 

peyğəmbər kimi tanın ır. 

Alban kilsəsinin həvari baĢlanğıcı ideyası, eləcə də onun Yerusəlim  kilsəsilə 

genetik qohumluğu, onunla zəifləmək bilməyən daimi əlaqəsi Moisey Kalankatlının 

bütün  tarixi  boyu qırmızı  xətt  kimi  keçir.  O,  dəfələrlə  qeyd  edir  ki,  həvari  Faddeyin 

Ģagirdi,  Yerusəlimdə  Albaniya  patriarxı  təsdiq  edilən  Yelisey  burada,  Cənubi 

Qafqazda ilk  kilsənin əsasını qoymuĢdu. Onu bu v əzifəyə  I əsrdə  Yerusəlimin  ilk 

patriarxı, Ġsanın qardaĢı Yakov təsdiq etmiĢdi.  

Kilsənin  həvari  baĢlanğıcının  əhəmiyyəti  ondadır  ki,  əvvəla,  bu  həmin 

kilsənin  daha  qədim  və  əzəli  o lduğunu,  ikincisi  isə,  onun  baĢqa  kilsələrin 

vasitəçiliy i  ilə  deyil,  ilk  mənbə,  yəni  həvarilərin  özləri  tərəfindən  təsis  edildiyini 

sübut edir. 

Albaniyada  həvarilik  adlandırılan  ilk  dövrdə  xris tianlıq  Ermənistan  və 

Ġberiyaya nisbətən daha uğurla mənimsən miĢdi. Bunu həm yazılı mənbələr, həm də 

dövrün özü təsdiq edir. 

Xristianlığ ın  Ermən istana  nisbətən  Albaniyada  daha  erkən  yayılmasını 

yerli  mənbə  olan  "Alban  tarixi"  əsərində  erməni  katolikosu  Avraamın  albanlara 

ünvanlanmıĢ  məktubu  sübut  edir:  "Bizimkindən  əzəli  o lan  alban  [patriarxı]  taxtı 

əvvəllər b izimlə (ermənilərlə) həmfikir idi". BaĢqa bir yerdə deyilir: " Yelisey orada 

(Albaniyada)  təbliğat  apardı  və  Ermən istandan  əvvəl  orada  (Albaniyada)  Gis 

kəndində  kilsə  tikdirdi.  Bu  kilsə  ġərq  kilsələrinin  anası  -  metropoliya  idi".  BaĢqa 

bir  misal:  " Yunan  təqviminin  43-cü  ilində  albanların  (xristianlığı  qəbul  etməklə) 

maariflənməsindən 270 il sonra ermənilər də maarifləndilər".  

Xristianlığ ın  Albaniyada  təbliğin in  ilk  siryanipərəst  dövründə  Ġncil 

kəlamları  Yaxın  və  Orta  ġərqin  bütün  ölkələrində  olduğu  kimi,  siryani  (arami) 

dilində yayılırdı. Bu, yalnız həvarilər və onların Ģagirdlərinin deyil, həm də Suriya 

missionerlərinin fəaliyyəti ilə bağlı idi. Moisey Kalan katlı ö z əsərində siryanipərəst 

dövr  haqqında  mühakimə  yürütmək  imkan ı  verən  məlu matları  təqdim  etmiĢ dir; 

Suriya  rahib lərinin  IV-V  yüzillərdə  Albaniyadakı  fəaliyyəti,  xristian  abidələri 

üzərindəki arami yazıları haqqında olan xəbərlər belə məlu matlardandır.  

Etnik rəngarənglik, politeizmin  hökmran lığ ı yeni ideologiyanın, monoteist 

din olan  xristianlığ ın  mənimsənilməsi üçün əlveriĢli  zəmin  yaratdı. Təsadüfi deyil 

ki,  Yelisey  öz  təbliğatına  Albaniyanın  etnik  baxımdan  daha  rəngarəng olan  Ģimal 

hissəsindəki  Çola  v ilayətindən  baĢladı.  Albaniyada  Faddeyin  (Dadi)  və  onun 

Ģagirdi  Yeliseyin adı ilə bağlı erkən  kilsələrin  mövcudluğu da  xristianlığın burada 

daha  əvvəl  yayıldığını  təsdiq  edir.  AraĢdırmalar  göstərir  ki,  "ilk  çağlar  s ürətlə 

yayılan  xristianlıq  Parfiya  hökmranlığı  dövründə  ġərqdə  böyük  uğurlar  qazandı, 

lakin  Ġranda  hakimiyyət  baĢına  gəlmiĢ Sasanilər sülaləsinin düĢmənçilik siyasəti iki 

əsrin  nəticələrini  heçə  endirdi".  Məhz  buna  görə  I—III  əsrlərdə  (birinci  mərhələdə) 

Albaniyada xristianlığın təntənəsindən heç bir söhbət gedə bilməz. Xristian dini ölkədə 

yalnız IV əsrdə vətəndaĢlıq hüququ qazana bildi; bu, xristianlığın Yaxın və Orta ġərq 

ölkələrində  ümumi  təntənəsi,  onun  Roma  imperiyasındakı  qələbəsi  ilə  bağlı  idi.  Bu, 

---

63 

 

həmçinin alban arĢaki hökmdarlarının siyasəti ilə bağlı idi.  

Ġkinci  "yunanpərəst"  mərhələ,  yəni  xristianlığın  dövlət  dininə  çevrilməsi, 

bütün Cənubi Qafqaz ölkələri - Albaniya, Ermənistan və Ġberiya üçün ümumi idi. Hər 

üç  ölkə  üçün  bu  mərhələ  Maarifçi  Qriqorinin  adı  ilə  bağlı  olsa  da  xristianlığın 

Albaniyada təntənəsi üçün alban hökmdarı Urnayrın göstərdiyi fəaliyyət də xüsusi qeyd 

edilməlidir. 

Qriqori kimi Parfiya mənĢəli olan Urnayr, Moisey Kalankatlının yazdığına görə, 

"Müqəddəs  Qriqorinin  Ermənistandakı...  möcüzələrini  eĢidərək,  yanlıĢ  yollardan  əl 

çəkib,  haqqa  doğru  üz  tutdu.  Bundan  sonra  Urnayr  öz  əyanları  və  alban  qoĢunu  ilə 

Ermənistana yola düĢdü; burada qırx gün pəhriz saxladıqdan sonra hamılıqla Müqəddəs 

Üç  Uqnuma  iman  gətirdilər.  Urnayr bütün qoĢunu  ilə  birlikdə  müqəddəs suya  girdi, 

sudan da sinəsi müqəddəs ruhla dolmuĢ çıxdı". 

Moisey  Kalankatlının sözləri  ilə  desək,  "Müqəddəs  Qriqoridən  ikinci  həyat 

qazanmıĢ"  Urnayr  albanları  yenidən  maarifləndirdi.  Beləliklə,  313-cü  ildə  Urnayr 

xristianlığı  dövlət  dini  elan  etdi.  MənĢəcə  ArĢakilərdən  olan  Urnayrın  (və  onun 

varislərinin)  xristianlığı  qəbul  etmələri,  əlbəttə,  onların  daxili  inamları  və  ya 

xristianlığa olan  meyillərindən daha  çox  siyasi  mülahizələrlə  bağlı  idi.  Monoteist din 

olan xristianlığın köməyilə Urnayr çoxmillətli alban dövlətini birləĢdirmək və ZərdüĢt 

Ġranına qarĢı durmaq niyyətində  idi.  Varisləri  də bu siyasəti  çox  gözəl  baĢa  düĢür  və 

onu davam etdirirdilər. 

BaĢ  keĢiĢ  rütbəsini  Kesariyədə  almıĢ  Maarifçi  Qriqori  Ermənistandan  baĢqa 

"Ġberiya və Albaniyada"da dini bilikləri yayırdı. Albaniyanın Haband vilayətinə gələn 

bu mömin, "Allah oğlunun (Ġsanın) ehkamlarına əməl etməyi xalqa öyrədir; o, Amaras 

Ģəhərində  kilsənin  özülünü  qoyur  və  bu  tikintinin  baĢa  çatdırılması  üçün  iĢçilər  və 

nəzarətçilər təyin edir". 

Xristianlığ ın  "yunanpərəst"  II  mərhələsi,  yu xarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi, 

bütün Cənubi Qafqaz ölkələrində ümumi olsa da, müddəti və xüsusiyyətləri baxımından 

fərdi cəhətlərə malik idi; bu isə, sözsüz ki, siyasi səbəblərlə izah oluna bilər. Tədqiqatlar 

göstərir  ki,  alban,  erməni və  iber  kilsələrinin  imperiya  kilsəsi  ilə  münasibətləri  "siyasi 

Ģəraitlə bağlı iĢıqlandırılmalıdır; baĢqa sözlə desək, ölkənin [ġərqi Roma] imperiyasından 

siyasi asılılıq dərəcəsi kilsənin asılılığı səviyyəsində özünü göstərməlidir". Məlumdur ki, 

bu asılılıq  Ermənistanda daha ço x,  Ġberiyada  isə nisbətən  az  idi;  Albaniyanın isə heç bir 

asılılığı  yox  idi.  Ona  görə də ellinpərəst Maarifçi  Qriqori  və  onun  nəvəsi  Qriqorisdən 

sonra  alban  kilsəsi  Yerusəlim  kilsəsi  ilə  münasibətlərini  davam  etdirirdi.  Bütün  bunlar 

elmdə  hakim  olan  fikrin  -  ilk  xristian  təbliğatçılarının  Albaniyaya  Ermənistandan 

göndərilməsi fikrinin əsassız olduğunu göstərir. Bu, sağsahil  Albaniyası  vilayətlərində 

fəaliyyət göstərən xristian təbliğatçılarının Ermənistandan, sol sahil Albaniyasının Ģimal-

qərb vilayətlərinə (yəni Ġori və Alazan çayları arasındakı vilayətlərə) göndərilənlərin isə 

Ġberiyadan gəlmələri fikrinə də aiddir. 

Məlum olduğu kimi, Sasanilər öz tabeliklərində olan Cənubi  Qafqaz xristian 

xalqlarına  sabit  münasibət  bəsləmirdilər.  Xristianlığın  ġərqi  Roma  imperiyasında 

---