Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
60
tərəfindən keçirilən inzibati islahatlar nəticəsində Sasani imperiyasının dörd caniĢinliyə (kusta) bolünməsi təsdiq edildi. Bütün Cənubi Qafqaz ölkələri kimi, Albaniya da ġimal caniĢinliyinin, Adurbadaqan - Azərbaycan da adlandırılan Qafqaz kustunun tərkibinə daxil edildi və "Ġranın və qeyri-Ġranın ĢahənĢahının" mərzbanları (caniĢinləri) tərəfindən idarə olunmağa baĢlandı. Bu vəziyyət 628-ci ilə kimi davam etdi.
Qafqazda, eləcə də bütün xristian dünyasında olan qədim xris tian kilsələrindən biri alban kilsəsidir. Albaniya, xristian icmalarının IV əsrdən xeyli əvvəl, xristianlıq dövlət dini olmamıĢ yarandığı ölkələr sırasındadır. Alban ənənəsinə görə, eramızın ilk əsrlərinin baĢlanğıcında Yerusəlimdən, Suriyadan ilk xristian missionerləri, həvariləri (apostolları) və həvarilərin Ģagirdləri Albaniyaya gəlmiĢ, ilk xristian icmaları yaranmıĢdı. Yenə də alban ənənəsi xristianlığın yayılmasında bir-birini əvəz edən iki dövrü qeyd edir: həvari dövrü adlanan birinci mərhələ həvarilərdən Faddeyin, Varfolo meyin və həvari Faddeyin Ģagirdi Yeliseyin adı ilə bağlıdır. IV əsrə kimi davam edən bu dövrü Ģərti olaraq siryanipərəst dövrü adlandıraq. Ġkinci (yunanpərəst) mərhələ Maarifçi Qriqorinin və alban hökmdarı Urnayrın adları ilə bağlıdır. Erməni kilsəsindən fərqli olaraq alban kilsəsi öz mənĢəyinə görə ilkin çağından bilavasitə Yerusəlimlə, Yerusəlimin kilsəsi ilə, sonralar isə Yerusəlimin patriarxlığı ilə bağlı olub. Bu baxımdan alban kilsəsi, kökü həmçinin Yerusəlim kilsəsi ilə bağlı olan gürcü kilsəsinə bənzəyir. Xristianların I-II əsrlərdə Yerusəlimdən Ģimal-Ģərqdə və Ģərqdə geniĢ təbliği həvari Paveldən sonra həvarilərdən Fomanın, Andreyin, Varfolomeyin, həvari Fomanın qardaĢı Ardayın (Adday-Fadday-Faddey) və Faddeyin Ģagirdləri - Yeliseyin və Marın adları ilə bağlıdır. Bu həvarilər və onların Ģagirdləri Suriyada (mərkəz - Antioxiya), kiçik ellin dövləti olan Osroyenada (mərkəz - Edessa), Nisibində, Mesopotamiyada (Ġkiçayarasında), Kiçik Ermənistanda, eləcə də Ģərqdə və Ģimal-Ģərqdə - Ġranda (Sələvkiyə - Ktesifonda), Cənubi Qafqaz ölkələrində - Gürcüstanda, Albaniyada təbliğat aparırdılar. Beləliklə, xristianlığın Ģərqdə daĢıyıcıları aramilər oldu. Ġncil təliminin siryanilərin (suriyalıların, aramilərin) köməyilə ġərq ölkələrində yayılması çox vaxt onların ticarət həyatında oynadıqları rolla izah edilir. Aralıq dənizi ilə Yaxın və Uzaq ġərq ölkələri arasında fəaliyyət göstərən köhnə su və quru ticarətinin çox hissəsi siryanilərin əllərində idi. Ticarət yolları onları Mesopotamiyadan çox uzaqlara, Ġrandan Cənubi
61
Qafqaz vilayətləri olan Gürcüstana, Ermənistana, Albaniyaya aparırdı. Ta qədimdən ticarətlə məĢğul olan siryanilər ticarət əməliyyatların ı həyata keçirərkən eyni zamanda yeni görüĢün yayıcısına çevrilir, xristian təliminin hər yerə çatdırılmasına yardım edirdilər. Xristianlığın Albaniyaya nüfuz etməsi, burada erkən xristian icmasının yaranması, artıq qeyd edildiyi kimi, həm həvari Varfolomeyin, həm də həvari Faddeyin adları ilə bağlıdır. Moisey Kalankatlı xəbər verir: "Lakin, ədalət günəĢinin çıxdığı vaxt yetiĢdikdə, xilasımız, dərkedilməz varlıq - Atamızın Ģöhrət və mahiyyətinin iĢığı hamımızın qeydinə qalmaq üçün bizim yanımıza gəlib heç vaxt ayrılmadığı varlığın Ģöhrətinə sahib olduqda, o, öz müqəddəs və sevimli Ģagirdlərini [dini] təbliğ etmək üçün dünyanın hər yerinə göndərdi. ġərq sakinlərinin bəxtinə Ermənistana gəlib, Artaz vilayətində Ermənistan hökmdarı Sanatrukun əzabla öldürdüyü həvari Faddey düĢdü".
Moisey Kalankatlının təqdim etdiyi bu parça bir də ona görə qiymətlidir ki, burada müəllifin ġərqdə - Albaniyada aparılan həvari təbliğinin Ġsanın Ģagirdlərinin "dünyanın hər yerində" apardıqları təbliğlə eyni vaxtda baĢ verdiyini, yəni arada heç bir fasilə olmadığını göstərmək istəyi xüsusi qeyd edilmiĢdir. Alban tarixçisi daha sonra yazır: "Onun (Faddeyin) Ģagirdi müqəddəs Yelisey (EliĢe) Yerusəlimə qayıdaraq, onun əzabları haqqında ...digər həvarilərə danıĢır... Yelisey orada Yerusəlimin ilk patriarxı, [Ġsanın] qardaĢı müqəddəs Yakov tərəfindən təyinat alır. Yeliseyin payına ġərq düĢür". Burada müəllif "digər həvarilər" dedikdə Faddeyin, Yeliseyin və baĢqa həvarilərin fəaliyyətlərinin eyni zaman çərçivəsində, yəni I—II əsrlərdə baĢ verdiyini göstərmək istəyir. Gördüyümüz kimi, bu mətndə ġərq dedikdə, Albaniya nəzərdə tutulur. Moisey Kalan katlının iĢlətdiyi "ġərq", "ġərq ölkəsi", "ġimal-ġərq" anlayıĢların ın tədqiqi onların Albaniyanı, Yerusəlimə nisbətlə xristian dünyasının Ģərq hüdudlarında yerləĢən albanlar ölkəsini bild irdiklərini sübut edir. Moisey Kalankatlının sonrakı məlumatına görə, boynuna ġərqdə təbliğat aparmaq düĢən Yelisey "Yerusəlimdən Ġrana yola düĢür, Ermənistanın yanından ötüb, maskutların [ölkəsinə] gəlir və öz təbliğatına Çolada baĢlayır. Buradan o, Uti vilayətinə gəlir. Müqəddəs patriarx [Yelisey] Gisə gələrək burada kilsə yaradır, ona təmiz, qansız qurban gətirir. Bura, biz ġərq sakinlərinin kilsələrinin əsası qoyulduğu yer, ilk mənəvi mərkəzimiz, ziya aldığımız ilk məkandır". Göründüyü kimi, müəllif müqəddəs Yeliseyin keçdiyi yolu çox dəqiq təsvir etmiĢdir; o, Yerusəlimdən, Ġrandan və görünür ki, Adurbadaqandan keçərək, Ermənistana daxil olmadan, onun yanından ötmüĢ, Xəzər dənizinin qərb sahilinə çıxmıĢdır. Məlum olduğu kimi, mətndə adları çəkilən Çola Albaniyanın Ģimal-Ģərq ucqarında, Gis ölkənin Ģimal-qərb ucqarında, yəni Kürün sol sahilində, Uti isə Kürün sağ sahilində yerləĢirdi. Yeliseyin sağ sahil Albaniyasında da təbliğat aparması mətnin baĢqa yerlərindən olan məlumatla təsdiq olunur: "Bizim ziyalan mağımızın əvvəl səbəbi Yeliseydən olmuĢdur. O, üç ölkənin - Çolanın, Lpinanın və həyatının əzabla baĢa yetdiyi Albaniyanın ilk maarifçisi idi".. Xristian ədəbiyyatında, xristian ənənəsində Yelisey yalnız Faddeyin Ģagirdi kimi deyil, həm də Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|