Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

56 

 

təhlükəyə məru z qoyurdu. 

428-c i  ildə Sasanilə r  Ermənistanda hökmdar ha kimiyyətin i  ləğv edib, onu 

imperiyanın əyalətlərindən  birinə  çevirdilər.  Həmin  dövrdə Albaniya  müəyyən siyasi 

müstəqilliyini  saxlaya  bilmiĢ  vassal  ölkə  idi.  Dünyəvi  feodalların  və  ruhanilərin 

müstəsna hüquqları,  eləcə  də  alban  arĢakilərinin  simasında  daxili,  bəzən  də  xarici 

siyasət yürüdən hökmdar hakimiyyəti saxlanmıĢdı. 

Lakin  alban hökmdarlarının separatçılığı  mərkəzi  hakimiyyəti narahat edirdi. 

V  əsrin ortalarında  ġimali  Qafqaz  köçərilərinin artmaqda  olan  basqınlarından,  eləcə 

də  Bizansın  Attila  ilə  müharibəyə  və  kilsə  münaqiĢələrinə  cəlb  olunmasından 

istifadə  edən  Sasanilər  Qafqaz  xalqların ın  müqavimətinə  və  müstəq illiy inə 

həmiĢəlik  son  qoymaq,  Albaniya  və  Ġberiyanı  da  öz  əyalətlərinə  çevirmək  üçün 

açıq və qəti tədbirlərə əl atdılar.  Hər Ģeydən əvvəl II  Yə zdigərd  (438-457)  Cənubi 

qafqazlıların  hərbi  qüvvələrini  imperiyanın  Ģimal-Ģərq  hüdudlarına  -  hunlarla 

mübarizəyə səfərbər edərək, bununla onların müqavimətin i zəiflətdi.  

II  Yəzd igərd  vergi  siyasətini  də  dəyiĢdi.  Əhalinin  ü mu mi  siyahıya 

alın ması və üzərinə verg i qoyulacaq hər Ģeyin qeydiyyatdan keçirilməsi nəticəsində 

vergilər  xeyli  dərəcədə  artdı.  Kəndlilərlə  yanaĢ ı,  Ģəhər  əhalisi,  eləcə  də  əvvəllər 

azatlar zü mrəsi ilə bir tutulan və yalnız torpaq vergisi verən ruhanilər də ağır vergi 

ilə yükləndilər. 

Əkilib -əkilməməsindən asılı o lmayaraq bütün əkinə yararlı sahələrə vergi 

qoyuldu.  Xəzərin  qərb  sahilində  ucaldılan  beĢ  sıra  müdafiə  xəttinin  tikintisi  də 

tamamilə  Albaniya  əhalisi  ü zərinə  düĢdü.  Moisey  Kalankatlı  yazırdı:  "Qafqaz 

dağları  ilə  Böyük ġərq (Xəzər) dənizi arasındakı  möhtəĢəm tikinti üçün inĢaatçılar 

toplayan və mü xtəlif material arayan Ġran Ģahları ö lkəmizi taqətdən salmıĢdılar". 

Bu  tədbirlərlə  yanaĢı  Sasanilər  Cənubi  Qafqaz  xalqların ı,  o  cümlədən 

albanları  zorla  məzdəkizmə  (atəĢpərəstliyə)  çevirmək  yolu  ilə  onların  mədəni-

ideoloji  assimilyasiyasına  nail  olmağa  çalıĢırd ılar.  Etiqad  məsələsi  yalnız  d ini 

mah iyyət daĢımırdı, bu həmç inin  mühü m siyasi əhəmiyyətə ma lik  məsələ idi. Dini 

assimilyasiyasının əsas məqsədi mərkə zin siyasi hakimiyyətini  möh kə mləndirmə k, 

tabe  olmayan  xalqların  tam  itaətkarlığ ını  təmin  etmək,  onları  öz  müstəqillikləri 

uğrunda  apardıqları  mübarizədə  kömək  u mduqları  Bizansdan  ayırmaq  idi. 

Beləliklə, məh z həmin vaxtdan üç Qafqaz xalq ı din i müttəfiqə çevrildilər.  

II  Yəzdigərd in  gördüyü  bütün  bu  iqtisadi  və  siyasi  tədbirlər  450-451-ci 

illərdə  baĢ  verən  antiiran  hərəkatına  səbəb  oldu;  bunun  üçün  əs as  bəhanə  Cənubi 

Qafqa za  göndərilmiĢ  yeddi  yüz  atəĢpərəstin  (onlardan  üç  yüzü  Albaniya  üçün 

nəzərdə tutulmuĢdu)  xristianlığ ın kökünü kəs mək və  məzdəkizmi yay maq cəhdləri 

olmuĢdu. 

Ermənistan  və  Ġberiyaya  nisbətən  Albaniyada  üsyan  daha  ağır  Ģəraitdə 

keçirdi.  Paytakaran  Ģəhərində  Ġran  silahlı  qüvvələri  cəmlənmiĢdi.  Çola  ərazisində 

hunlara  qarĢı  yürüĢdən  qayıtmıĢ  on  min  Ġran  atlısı  yerləĢmiĢdi.  Sasanilər  onların 

köməyilə  Gürcüstan  və  Albaniyada  baĢ  qaldırmıĢ  üsyanı  zəiflətmək,  Ermənistandakı 

---

57 

 

hərəkatı boğmaq istəyirdilər. 

II  Yəzdigərd tərəfindən Ģah sarayına çağırılaraq orada girov kimi saxlanılan 

və məzdəkizmi qəbul etməyə məcbur edilən alban hökmdarı II  Vaçe üsyançıları açıq 

Ģəkildə müdafiə edə bilməzdi. Albaniyadakı üsyana ölkənin Cənubi Qafqaz xalqlarının 

azadlıq hərəkatına baĢçılıq  edən,  hərbi  əməliyyatın ümumi  strateji  planını  hazırlayan 

Vardan  Mamikonyanla sıx  əlaqə saxlayan ölkə  patriarxı  -  katolikosu  və hazarapeti-

vəziri rəhbərlik edirdi. 

450-ci  ildə  alban  hökmdarlarının  qıĢ  iqamətgahı  olan  Xalxal  Ģəhəri 

yaxınlığında (müasir Qazax zonası) üsyançılarla Ġran qoĢunları arasında döyüĢ baĢ verdi. 

Bu  döyüĢ  Ġran  qoĢunlarının  tam  məğlubiyyəti  ilə  baĢa  çatdı.  Bu  qələbədən  sonra 

iranlıların  Albaniyada  tutduqları  qala  və  Ģəhərlərə  hücum  çəkən  albanların, 

ermənilərin  və  iberlərin  müttəfiq  qoĢunları  daha  sonra  "hun  keçidinə"  doğru  birgə 

yürüĢ  etdilər.  Onlar  II  Yəzdigərd  tərəfindən  tikilən  qalanı  dağıdaraq  buradakı  Ġran 

qarnizonunu  məhv  etdilər  və  alban  hökmdar  nəslindən  olan  bir  knyazı  keçidin 

komendantı təyin etdilər. Hunların ölkəsinə və baĢqa ġimali Qafqaz torpaqlarına gedib, 

farslara  qarĢı  ittifaq  bağlamaq  da  ona  həvalə  edildi.  Hunlar  kömək  vəd  etdilər.  Bu 

zaman  eftalilərlə  müharibədə  uduzan  Ġran  ĢahənĢahı  II  Yəzdigərd  Orta  Asiyadan 

Ktesifona qayıtdı. Bizanslıların Cənubi Qafqaz xristianlarının iĢinə qarıĢmadığına əmin 

olan  II  Yəzdigərd  üsyanı  zor  gücünə  boğmaq  qərarına  gələrək,  Mihr-Nersesi  böyük 

ordu  və  çoxsaylı  fillərlə  ora  göndərdi.  Albaniya,  Ermənistan  və  Gürcüstandakı 

üsyançılardan bir çoxunu bahalı hədiyyələr və vədlərlə üsyandan yayındırmaq mümkün 

oldu. Feodalların çoxu öz yerlərinə qayıtdılar. Farslar "Vardan Mamikonyanla Albaniya 

və  Gürcüstan  arasında  çox  məharətlə  bağlanmıĢ  ittifaq  müqaviləsini  pozmağa" 

müvəffəq  oldular.  451-ci  il  iyunun  3-də Artaz vilayətindəki  Avarayr düzündə  (indiki 

Maku  ilə  Xoy  arasında)  farslarla üsyançılar  arasındakı  məĢhur  döyüĢ üsyançıların  ağır 

məğlubiyyəti ilə baĢa çatdı. 

Ümumqafqaz antisasani üsyanı yatırıldıqdan az sonra,  457-463-cü  illərdə  alban 

xa lqın ın  Sasanilərə  qarĢı  çevrilmiĢ  ən  böyük  üsyanı  baĢ verdi.  Üsyana hökmdar  II 

Vaçe özü baĢçılıq edirdi. 450-451-ci illər üsyanından sonra heç bir güzəĢtə getməyən 

Sasani Ģahı II Yəzdigərd albanların ən vacib tələblərini belə ödəmək istəmədi. 

457-ci  ildə  II  Yəzdigərd  vəfat  etdi; onun  ölümü  Ġranda hakimiyyət  uğrunda 

mübarizəni  kəskinləĢdirdi.  Bundan  istifadə edən  II Vaçe farslara qarĢı çıxdı. Bu çıxıĢ 

ilk  növbədə  özünü  II  Vaçenin  məcburi  surətdə  qəbul  etdiyi  zərdüĢtilikdən  əl 

çəkməsində göstərdi. 

459-cu  ildə  Ġranda  hakimiyyətə  Peroz  (459-484)  gəldi.  Onun  dövründə 

təbəələrin onsuz da ağır olan vəziyyəti uzunmüddətli  quraqlıq, qıtlıq və Perozun xarici 

müharibələri nəticəsində daha da ağırlaĢdı. 

Bütün  bunlar  Albaniyada  narazılığa  və  arasıkəsilməz  üsyanlara  səbəb  oldu. 

Erməni tarixçisi YeqiĢenin dediyi kimi, Ġran dövlətində müvəqqəti olaraq yaranmıĢ əmin-

amanlıq  459-cu  ildə "alban hökmdarının tabe olmaqdan qəti imtina etməsi ilə" pozuldu. 

Çola  keçidini  ələ  keçirən  alban  üsyançıları  maskutların  qoĢunlarını ölkəyə buraxaraq, 

---