137
Sakasena və b. vilayət və əyalətlərini tutmaqla Kürün sağ sahili torpaqların ın iĢğalını
baĢa çatdırır. Qədim Ģəhər olan ġəmkiri ələ keçirdikdən sonra Kürün sol sahilinə
adlayan ərəblər, oradakı Ģəhər və kəndləri də tutur, Qəbələnin, ġəkinin, Hayzanın,
ġirvanın, ġabranın, Məsqətin, Lakzın, Filanın, Təbərsəranın, yenidən əl-Babın
(Dərbənd) və b. yerlərin hakimləri ilə müqavilə bağlayırlar.
Bağlanılan sülhə baxmayaraq, ərəblər getdikdən az sonra Ģirvanlılar və
dərbəndlilər, görünür öz qoĢunu ilə Dərbəndə gəlmiĢ xəzər xaqanının təhriki ilə
Xilafətlə bağladıqları müqavilələrin Ģərtlərini yerinə yetirməkdən boyun qaçırırlar. 32
(652-653)-ci ildə Salman ibn Rəbiə dörd minlik qoĢunu ilə yenidən Dərbəndə daxil olur
və bu zaman artıq Ģəhəri tərk etmiĢ Xəzər ordusunun izi ilə onların Bələncər Ģəhərinə
doğru irəliləyir. BaĢ vermiĢ qanlı döyüĢ lərdə müsəlmanlar basılır, Salman özü isə
öldürülür. Beləliklə, Azərbaycanın çox hissəsi yenidən ərəblərin itaətindən çıxır.
Salmanın ölümündən iki il sonra xəlifə Osman öz sərkərdəsi Həbib ibn
Məsləməni yeni qüvvələrlə Qafqaza göndərir. Bu dəfə Sirac Tayrda (ġirakda) düĢərgə
salmıĢ Həbib ərəblərin birinci və ikinci yürüĢləri zamanı Qafqazda iĢğal etdikləri bütün
yerlərin hakimlərinə və camaatına qasidlə xəbər göndərib, onlardan itaət tələb edir. Az
sonra xəlifə Osman Həbibi geri çağıraraq, Huzayfa ibn əl-Yəməni Xilafətin Qafqaz
vilayətlərinin hakimi təyin edir. ĠĢğal olunmuĢ Ģimal torpaqlarını daha yaxĢı idarə etmək
üçün yeni hakim caniĢinliyin iqamətgahını 640-cı ildən (Ermənistanın fəthindən bəri)
yerləĢdiyi Dəbildən (Dvindən) Bərdəyə köçürür. Lakin Huzayfanın özü Mədinədə
qalırdı, Bərdəyə isə "əmisinin nəslindən olan bir adamı" - Su lat ibn Zafiri
göndərmiĢdi. "Bütöv bir il orada hökmranlıq edən" Sulat, nəhayət, yerli əhalini özünə
tabe edə bilir.
Beləliklə, on ildən artıq müqavimətdən sonra Azərbaycanın Ģimal hissəsi də
Ərəb xilafətindən asılı vəziyyətə düĢdü. Bu, təkcə ərəb qaynaqlarının deyil, həm də
yerli müəlliflərin (Gevondun, Sebeosun və b.) məlumatları ilə təsdiq olunur. Xilafət
üçün qarıĢıq olan 684-685-ci illərin hadisələrindən xəbər verən Gevond yazırdı:
"Ermənilər, gürcülər və albanlar otuzillik itaətdən sonra [ərəblərə] vergi verməyi
dayandırdılar". Lakin, bu çox çəkmədi. Xilafət və Bizansın yeni hökmdarları xəlifə
Əbd əl-Məlik (685-705) və imperator II Yustinian (685-711) arasında bağlanan
saziĢdən sonra Arran-Albaniya, Moisey Kalankatlının sözlərilə desək, "üç xa lqa -
xəzərlərə, taciklərə (yəni, ərəb lərə - N.V.) və yunanlara (yəni, Bizansa - N.V.)
vergi ödəməyə" məcbur oldu.
Ərəblər bütün Azərbaycanı, habelə bir sıra digər Qafqaz ölkələrin i tabe
etdikdən sonra ilk illər mü mkün qədər çox vergi alın ması ilə kifayətlənir, bu
ölkələrin daxili həyatına çox da qarıĢ mırd ılar. Xilafətin hegemonluğunu qəbul
etmiĢ, lakin daxili müstəqilliyin i saxlaya bilmiĢ bəzi yerli hakimlər, o cümlədən də
CavanĢir, bu vəziyyətdən istifadə edərək, ərəb əsarətindən xilas olmağa cəhd
göstərirdilər.
Hələ Xilafətin ilk hücumlarından sonra yaranmıĢ vəziyyətin ağırlığ ını
dərk edən alban iĢ xanı Varaz Qriqor ərəb lərlə danıĢığa girməyi qət etmiĢ və
138
Moisey Kalankatlının yazd ığına görə "könüllü surətdə düĢmənə tabe olmuĢdu".
Lakin əyilməz CavanĢir, onun təhriki ilə Bizansın süzerenliyini (himayəsini) qəbul
edib, imperator II Kons tant tərəfindən Ermən istan batriki və sparapeti kimi
tanınmıĢ sərkərdə Teodoros RĢtuni ilə müqavilə bağlay ır. CavanĢir imperatordan
"uzaq xalq ı (yəni albanları) yeni təbəəliyə qəbul etməy i" xah iĢ edir. Beləliklə,
Albaniyanın ilk hökmdarlarına məxsus olan bütün vilayət və kəndlər "nəsildən-
nəslə" imperator tərəfindən "proton - batrik" kimi tanın mıĢ CavanĢirə verilir.
La kin a z sonra, 654-cü ildə, Teodoros RĢtuni Bizansla əlaqələri kəsərək,
Sebeosun məlu matına görə, təkcə Ermənistanın deyil, " Qafqaz dağları və Çola
qapısınadək Ġberiyanın, Albaniyanın və Sünikin ü zərində" onun hakimiyyətini
tanımıĢ xəlifə ilə saziĢ bağlayır. Bu hadisədən sonra Cənubi Qafqaz v ilayətləri
hakimlərinin Teodoros RĢtuni ilə ittifaq ının möhkəmlən məsinə mane olmaq
məqsədilə Bizans imperatoru öz ordusunu bu ölkələrə göndərir. Moisey Kalankatlı
Midiya ərazisindəki Kunqr kəndində (Cənubi Azərbaycanın Kinkivar kəndi) II
Konstantla CavanĢirin görüĢü haqqında məlu mat verir. Ġmperatorun hökmü ilə bu
görüĢdə CavanĢirə padĢahlıq xələti və "əbədi hökmdarın xaçın ın bir h issəsi" bəxĢ
edildi. "Alban tarixi"nə görə Bizansın CavanĢirə göstərdiyi bu etimad onu gözü
götürməyən erməni nahararlarının həsədinə səbəb oldu. CavanĢir isə imperatorun bəxĢiĢi
olan "Ġsayi Məsihin hər Ģeyə qalib gələn xaçı" üçün Girdiman qalasında gözəl bir
məbəd ucaldılması əmrin i verdi.
Ərəb qoĢunlarını yenidən Bələncər yaxınlığında darmadağın etmiĢ xəzərlər
662-ci ildə Albaniyaya soxuldular, lakin CavanĢirin Kür çayını keçmiĢ ordusu ilə
rastlaĢdılar və ciddi məğlubiyyətə uğradılar. Dövrün qaynağında CavanĢirin xəzərlərin
baĢçısına xitabən dediyi bu sözlər qalmıĢdır: "Get, Çoqanın (yəni Dərbəndin)
qapısından gir və bir daha buralara qayıtma!"
Lakin iki ildən sonra yenidən albanların torpaqlarına hücum edən xə zərlər
gəlib Araz sahillərinə çıxd ılar, ço xlu mal-qara, habelə xeyli yerli sakini əsir apardılar.
CavanĢir vassallığı qəbul etmək Ģərti ilə xəzərlərlə sülh bağlamağa məcbur oldu. SaziĢ
CavanĢirin xəzər xaqanının qızına evlənməsi ilə möhkəmləndirildi.
661-ci ildə sonuncu "raĢidi" xəlifə Əli ibn Əbu Talibin (656-661)
öldürülməsindən sonra Xilafətdə baĢ verən siyasi çevriliĢ - Əməvilər sülaləsinin
hakimiyyət baĢına gəlməsi CavanĢiri öz siyasi xəttini dəyiĢməyə vadar edir.
Ərəblərdən özünü zorla qoruyan Bizansdan əli üzüldüyü üçün o, Azərbaycana ola
biləcək yeni ərəb yürüĢlərinin qarĢısını almaq məqsədilə ilk Əməvi xəlifəsi Müaviyə ilə
danıĢığa girir. CavanĢir bunun üçün iki dəfə - 667 və 670-ci illərdə Xilafətin
Əməvilər dövrü paytaxtı DəməĢqə gedir. Nəticədə Albaniya rəsmi olaraq Xilafətə
tabe dövlət elan edilir. Lakin yürütdüyü çevik siyasəti ilə Mihranilərin daxili müstəqil-
liyini qoruya bilən CavanĢir Albaniyadan Xilafət xəzinəsinə axan vergilərin miqdarının
əvvəlkinin üçdə birinədək azaldılmasına nail olur.
Beləliklə, ilk ərəb iĢğallarından sonra Azərbaycanın cənub hissəsi -
Adurbadaqan müstəqilliyini tamamilə itirərək bilavasitə xəlifə caniĢinlərinin