Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az
73 heyvandarlıq məhsulları ixrac olunur, oraya yerli məhsullarla yanaşı, Rusiyadan gətirilmiş mallar da yola salınırdı. Gəncə eyni zamanda böyük dəmir yol şəbəkəsi idi. 1883-cü ilə nisbətən 1913-cü ildə Gəncə stansiyasına gətirilən malların miqdarı 15 dəfə, buradan göndərilən malların miqdarı isə 30 dəfə artmışdı. Şuşa Qafqazda ən böyük xalça istehsalı mərkəzi idi. Burada is tehsal olunan xalçalar öz keyfiyyətinə görə ən yaxşı İran xalçalarından geri qalmır, Moskvaya, Peterburqa və xaricə ixrac olunurdu. Şəhərdə 22 ipək emalı və ipəksarıyan fabrik, 3 spirttəmizləyən və konyak zavodu var idi. Burada xeyli sənətkar fəaliyyət göstərirdi. Şəhərdə ticarət ildən-ilə genişlənirdi. Əsas ticarət malları barama, ipək, gön-dəri, yun, pambıq və çaxır idi. Şuşada 1902-ci ildə 708, 1913-cü ildə isə illik ticarət dövriyyəsi 8,4 mln rubla bərabər olan 800 ticarət-sənaye müəssisəsi var idi 251 .
əhəmiyyətli rol oynayırdı. İpək sənayesinin yüksək səviyyədə inkişafı, yararlı rabitə yollarının olması şəhərin barama və ipək ticarəti üzrə mühüm bazara çevrilməsinə səbəb olmuşdu. 1914-cü ildə burada 55 ipək emalı və ipəkəyirmə fabriki, ipək, ipək istehsalı qalıqları və barama ticarəti ilə məşğul olan 21 müəssisə, 3 tütün fabriki, 24 gön- dəri emalatxanası 252
, manufaktura malları ilə ticarət edən 63 müəssisə və s. var idi. 1910-cu ildə Nu xa kapitalisti Ə.Əhmədov şəhərdə elektrik stansiyası tikdirmiş di 253 . 1913-
cü ildə şəhərdə illik dövriyyə vəsaiti 3 mln rubldan çox o lan 962 ticarət-sənaye müəssisəsi var id i 254 .
istehsalı mallarının mühüm mərkəzi idi. Buraya Şamaxı, Göyçay və Cavad qəzalarından gətirilən müxtəlif mallar Bakıya, Cənubi Qafqazın müxtəlif rayonlarına, həmçinin Həştərxana aparılırdı. Satışa buğda, arpa, düyü, meyvə, gön-dəri, yun, ipək, xalça-palaz, mis əşyalar və s. çıxarılırdı. 1912-ci ildə Şamaxıda illik dövriyyəsi 1,2 mln. rubla bərabər olan 227 ticarət və sənaye müəssisəsi var idi 255
. Lənkə ran balıq, ta xıl, meşə materialları satışı və ixrac ı ü zrə mühüm tica rət mərkəzi idi. 1913-cü ildə burada 6 balıq sənaye kontoru, unla ticarət edən 3 müəssisə, meşə materialları ilə ticarət edən 3 müəssisə, 3 kənd təsərrüfatı alətləri mağazası, bir pivə zavodu fəaliyyət göstərirdi 256
. Şəhərin ticarət-sənaye müəssisələri sürətlə artırdı. XIX əsrin sonunda onların sayı 225 idisə, 1910-cu ildə 460 o lmuşdu. Burada 1912-ci ildə illik ticarət dövriyyəsi 1,2 mln rubla çatan 253 ticarət müəssisəsi var id i. Quba bağçılıq və xalçaçılıqla məşğul id i. 1914-cü ildə burada meyvə və qax ticarəti ilə məşğul olan 4, xalça -palaz satan 4 müəssisə, bir kənd təsərrüfatı alətləri mağazası, 35 parça mağazası fəaliyyət göstərirdi. Meyvə ticarətindən ildə 450-500 min rubl gə lir götürülürdü. 1910-cu ildə şəhərdəki 329 tica rət müəssisəsinin illik ticarət dövriyyəsi 1 mln rubla bərabər idi 257
. Bu illərdə Quba və Lənkəranda kiçik elektrik stansiyaları tikilmişdi. Naxçıvan, Ordubad və Zaqatala bağçılıq, üzü mçü lük, heyvandarlıq və taxılçılıq ilə məşğul olurdu. Bu təsərrüfat sahələri tam əmtəə xarakterli idi. Öz downloaded from KitabYurdu.az
74 duzu ilə məşhur olan Naxçıvanda 1903-cü ildə 303,4 min pud duz istehsal edilmişdi. Naxçıvanın spirt istehsalında mühüm çəkisi var idi. 1903 -cü ildə burada 5,8 mln qradus spirt çəkilmişdi 258 . Ordubad Azərbaycanın ipək sənayesi mərkəzlərindən biri o laraq qalırd ı. Şəhərin sənaye müəssisələrinin məhsuldarlığı və ticarət dövriyyəsi bir milyon rubla çatırdı. XX əsrin əvvəllərində şəhərin ticarət və sənaye əlaqələrin in inkişafında Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün ümu mi proseslər öz əksini tapdı: bir tərəfdən, Avropa-Rusiya, Şimali Qafqa z və Cənubi Qafqaz ilə ticarət ə laqələrin in möhkəmlən məsi, digər tərəfdən, daxili A zərbaycan bazarının formalaşması. Bu dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri ticarət evləri, firmaları, səhmdar cəmiyyətləri tərəfindən həyata keçirilən topdansatış ticarətinin mühü m yer tutması idi. Şəhərlərin hamısında xeyli xırda tacirlərin olması xırda ticarətin geniş yayıldığını göstərir. Bu, əmtəəlik kənd təsərrüfatı malları istehsal edən qəzalarda daha geniş inkişaf etmişdi. Mü xtəlif malların gətirildiy i, Azərbaycan qəzaları tacirlə rin in fəa l iştira k etdiyi yarmarka lara və bazarlara gətirilən məhsulla rın ço x hissəsi yerli tacirlərə məxsus idi. Dəmir və şose yolların çəkilməsi, rabitə vasitələrinin təkmilləşdirilməsi şəhərlərin həyatında mühüm rol oynayır, onların sürətli inkişafı ilə yanaşı, ticarətinin güclənməsinə də təkan verirdi. XX əsrin əvvəllərində meydana çıxan şəhər tipli ticarət-sənaye mərkəzləri sırasına Gədəbəy, Salyan, Ağdam, Bərdə və Göyçayı daxil etmək olar. Hər birində 20 min və daha çox əhali yaşayan bu mərkəzlərdə kiçik, lakin böyük kapital dövriyyəsi olan onlarla ticarət müəssisəsi yerləşirdi. Məsələn, 1912-1914-cü illərdə Salyanda 350 ticarət və sənaye müəssisəsi var idi ki, onların illik dövriyyəsi 1,5 mln rubla çatırdı 259
. XX əsrin əvvəllərində şəhər idarə sistemində elə bir dəyişiklik olmamışdı. Hələ 1892-ci ildə tətbiq edilmiş "Şəhər əsasnaməsi" onun işlərində əhalisinin iştirakını ixtisara salmaqla özünüidarə hüquqlarını daha da məhdudlaşdırmışdı. "Əsasnamə" dumalara və şəhər idarə orqanlarına qubernator nəzarətini xeyli gücləndirmiş, yalnız sərbəst əmlaklarının qiyməti 300 rubldan 2 min rubla qədər olan şirkət və idarələrin, birinci və ikinci dərəcə ticarət-sənaye gildiya sahiblərin in seçki hüququnu saxlamışdı. Bakı şəhər dumasında sənayeçilər, tacirlər, bina sahibləri və b. üstün mövqe tuturdular. Bakı dumasına seçkilərdə iştirak etmək hüququ olanlardan 2807 nəfərin 50 min manatlıq və daha çox daşınmaz əmlakı var idi. Onlar arasında H.Z.Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Hacıbaba Aşurov, Əli Abbas Dadaşov və başqaları öz daşınmaz əmlakların ın çoxluğuna görə fərqlənirdilər. "Şəhər əsasnaməsi"nin 44-cü maddəsində müsəlmanların özünüidarə orqanlarında iştirakı məhdudlaşdırılırdı. İctimaiyyətin dəfələrlə vəsatət qaldırması nəticəsində çarın 14 dekabr 1900-cü il fərmanı ilə dumada müsəlman deputatların sayı 50 faizə çatdırıldı. Azərbaycanda müsəlmanların hüququnu məhdudlaşdıran hökumət tədbirləri Bakı şəhər özünüidarəsində daha kəskin idi. Məsələn, 1902-1905-ci illərdə Bakı şəhər Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|