Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

6 

1918-c i  il  mayın  28-də  yarad ılmış  müstəqil  Azə rbaycan  Xalq  

Cü mhuriyyəti bir ço x vacib  məsələlərlə yanaşı,  maarifin, o cümlədən tarix elmin in 

inkişafı üçün bir sıra tədbirlər həyata keçird i, la zımi mütəxəssislər hazırlamaq üçün 

xarici  ölkələrə  100  nəfərdən  artıq  nü mayəndə  göndərdi,  1919 -cü  ildə  Bakıda 

universitet  yaratdı.  Bu  dövrdə  Parisdə  Adil  xan  Z iyad xanovun  "Azərbaycan", 

Şey xülislamovun  "Qafqaz  Azərbaycan  Respublikası"  kitabları  çapdan  çıxdı, 

M.Ə.Rəsulzadə  "İran  və  Azərbaycan",  "Azərbaycan  paytaxtı"  məqalələrin i  nəşr 

etdirdi.  Bu  məqalə lərdə  ço x  mühü m  məsələlə rə  -  Azərbaycan  xa lqın ın 

formalaşması,  onun  qonşu  xalq larla  əlaqələri,  Bakı  şəhərinin  inkişafı  və  s. 

məsələlərə to xunulur. 

Azərbaycanın  mədəni  həyatının,  tarixi  keçmişinin   işıq landırılmasında 

"Səfa",  "Nicat",  "Nəşri-Maarif‖,  İran  Maarifçilik  Cəmiyyəti,  "Tərəqqi‖ 

cəmiyyətləri mühü m rol oynadılar. 

1920-c i  ilin  apre lində  Azə rbaycan  Respublikası  e lan  edildikdən  bir 

müddət  sonra  Şimali  A zərbaycanda  ictimai  elmləri,  o  cümlədən  Azərbaycan 

tarixin i  öyrənmək  üçün  qurumlar  yarad ılmağa  başladı.  1923 -cü  ildə  Azərbaycanı 

Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti təşkil o lundu. 

Azərbaycanda  1929-cu  ildə  yaradılan  Azərbaycan  Dövlət  Elmi-Tədqiqat 

İnstitutu  respublikada  A zərbaycan  tarixinə  dair  tədqiqatların  aparılması  və  yazılı 

mənbələrin  nəşr  olunmasında  mühüm  rol  oynamağa  başladı.  O,  az  sonra  SSRİ  EA 

Zaqafqaziya fılialının Azərbaycan şöbəsinə, 30-cu illərin ortalarında isə SSRİ  Elmlər 

Akademiyasının  Azərbaycan  filialına  çevrildi.  Həmin  filialın  nəzdində  Tarix, 

Arxeologiya  və  Etnoqrafiya  İnstitutu,  həmçinin  arxeologiya  və  etnoqrafiya  bölməsi 

yaradıldı. Lakin burada Azərbaycan tarixinin XX əsrin əvvəllərini əhatə edən dövrünün 

tədqiqi  sahəsində  əhəmiyyətli  bir  iş  görülməmiş,  əsas  fəaliyyət  marksizm-leninizm 

klassiklərinin  əsərlərinin  nəşrinə  və  XX  əsrin  iki  onilliyində  baş  verən  fəhlə 

çıxışlarının  öyrənilməsinə  yönəldilmişdi.  Bununla  yanaşı,  akademik  V  V.Bartoldun 

Bakıda  1925-1926-cı  illərdə  nəşr  etdirdiyi  "Azərbaycan  tarixinin  qısa  xülasəsi"  və 

"Türk  xalqlarının  tarixinin  öyrənilməsinin  müasir  vəziyyəti  və  ən  vacib  vəzifələri", 

akademik  N.A.Samoyloviçin  "Qafqaz  və  Türk  dünyası"  məqalələri,  N.İ.Meşşaninov, 

Ə.Ələkbərov,  P.K.Jüze,  Əziz  Qubaydulin  kimi  alimlərin  Azərbaycan  tarixinin 

mü xtəlif dövrləri və məsələlərinə aid əsərləri işıq üzü görsə də, onlarda da Azərbaycan 

tarixinin XX əsrin əvvəlləri dövrünə toxunulma mışdı.  

Sovet dövründə Azərbaycanın XX əsr tarixi  məsələlərinə ciddi şəkildə ilk 

toxunan müəlliflər Bakı Universitetinin professoru Q.Q.Pisarevski, T.Passek, T.Latınin 

və  V.M.Sısoyevdir.  Onlardan  V.M.Sısoyevin  1925-ci  ildə  nəşr etdirdiyi "Azərbaycan 

(Şimali) tarixi"  əsərini xüsusi qeyd etmək lazımd ır. 

XX  əsrin  20-ci  illərində  fəaliyyət  göstərmiş  Vəli  Xuluflu,  A. 

Sübhanverdizadə,  A.Əfəndi,  M.Əfəndizadə,  H.İmanov,  Abdulla  Salamzadə,  Ağamir 

Məmmədov,  Rəşid  İsmayılov  və  b.  kimi  azərbaycanlı  tarixçilərin  tədqiqatlarında  da 

Azərbaycanın XX əsr tarixi məsələləri diqqətdən kənarda qalmışdı. 

---

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

7 

40-cı  və  50-ci 

illərdə  Azərbaycanda  yetişmiş  tarixçi  alimlərdən 

Ə.Sumbatzadə,  M.İsmayılov,  İ.Həsənov,  Q.Mehdiyev,  İ.Talıbzadə  XX  əsr  tarixi 

məsələlərini  də araşdırmış,  Azərbaycanın çar  Rusiyası tərəfindən  işğalı  məsələlərinə, 

Azərbaycanda  aqrar  münasibətlər,  kənd  təsərrüfatı  və  sənayenin,  xüsusən  neft 

sənayesinin tarixinə  dair  əsərlər  nəşr  etdirmişlər.  Bu  istiqamətdə  müəyyən  işlər gör-

müş Rusiya tarixçiləri N.Q.Boqdanov, K.A.Pajitnov və Q.Q.Pisarevskinin əməyin i də 

qeyd etmək lazımd ır. 

50-ci  illərin sonu - 70-c i  illərin əvvəllərində üç cilddən ibarət  "Azərbaycan 

tarixi" nəşr olunmuşdu. Onun II cildi Azərbaycanın XIX-XX əsrin əvvəlləri tarixinə 

həsr  edilmişdir.  Bu  cild,  demək  olar  ki,  Azərbaycanın  XX  əsrin  əvvəlləri  dövrü 

tarixini bütövlüklə əks etdirmiş ilk əsərdir. Cildin yazılması üçün müəlliflər tərəfindən 

toplanmış külli miqdarda materialın əksəriyyəti ölkə tarixşünaslığına ilk dəfə gətirilmiş, 

cilddə  XX  əsr  tarixinin  istər  sosial-iqtisadi,  istər  siyasi,  istərsə  də  mədəniyyət 

məsələlərinə dair yeni məlu matlar və ətraflı şərhlər verilmişdir. 

Üçcildlik  "Azərbaycan  tarixi"  nəşr  edildikdən  sonrakı  illərdə  Azərbaycan 

tarixinin bütün dövrləri, o cümlədən XX əsrin öyrənilməsi sahəsində xeyli nailiyyətlər 

əldə edildi, bir sıra tədqiqatlar nəşr olundu. Onlardan Ə.S.Sumbatzadənin imperializm 

dövründə  Şimali  Azərbaycanın  sosial-iqtisadi  durumuna,  Ə.N.Quliyevin  XX  əsrin 

siyasi  məsələlərinə,  M.Ə.İsmayılovun  XIX  əsrin  sonu  -  XX  əsrin  əvvəllərində 

Azərbaycanın  kənd  təsərrüfatı  və  sənayesinə,  kənd  təsərrüfatında  kapitalizmin 

inkişafına, A.Ş.Milmanın Azərbaycanın siyasi quruluşuna, İ.V.Striqunovun proletariatın 

formalaşmasına həsr etdikləri monoqrafiyalarını göstərmək olar. M.Ə.İsmayılovun nəşr 

etdirdiyi "Şəki" kitabında Şəkinin XX əsr tarixi də öz əksini tapmışdır. XIX-XX əsrin 

əvvəllərində  Azərbaycanda  suvarma  və  sudan  istifadə,  1912-ci  il  20  dekabr  islahatı 

məsələləri  İ.  A.  Talıbzadənin,  XIX  əsrin  30-cu  illəri  -  XX  əsrin  başlanğıcında  rus 

kəndlilərinin  Azərbaycana  köçürülməsi  isə  D.İ.İsmayılzadənin  əsərlərində 

işıqlandırılmışdır. 

Sonrakı  dövrün,  yəni  70-ci  illərin   sonu  -  90-cı  illərin  tarixşünaslığından 

danışmazdan əvvəl o cəhəti qeyd etmək  zərurid ir  ki,  XX əsr Azərbaycan tarixinin bir 

sıra  məsələləri  yuxarıda  adlan  çəkilən  əsərlərin  çoxunda  sovet  dövrünün  hakim 

ideologiyasının  təsiri,  rəsmi  dövlət  "konsepsiya"larının  tələblərinə  uyğun  təhrif 

edilmişdi. 

İstər  XIX  və  XX  əsrin  əvvəllərində  -  Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti 

bərqərar  olunana  qədər,  istərsə  də  ondan sonrakı  ilk  onilliklərdə  həm  rus,  həm  də 

Azərbaycan  tarixşünaslığında  Rusiyanın  Şimali  Azərbaycanı  istila  etməsi  məsələsi 

əsasən obyektiv  işıqlandırılırdı,  lakin  40-cı  illərdən  sonra  Rusiya  və  Azərbaycan ta-

rixşünaslığında həmin məsələ rəsmən saxtalaşdırılmağa başladı. 

80-ci  illərin  ikinci  yarısından  sonrakı  illərdə  aparılan  tədqiqatlarda  artıq 

əvvəəlki dövrdə yuxarıdan irəli sürülmüş "konsepsiya"ları qırağa qoyub, inkaredilməz 

dəlillərə  əsaslanan  müəlliflər  tariximizdə  baş  vermiş  hadisələri  olduğu  kimi  təqdim 

etdilər. Bununla da tarixşünaslığımızdakı "Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsi" və ya 

---