Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 10. ŞƏHƏRLƏR
downloaded from KitabYurdu.az
71 iş adamları telefon rabitəsinin çoxalmasına çalışırdılar. 1910-cu ildə sənayeçilərin vəsaiti hesabına Quba ilə Xaçmaz arasında teleqraf, digərlərinə 50 verstlik telefon xətləri çəkildi
233 . 1910-cu ildə Gəncədə də telefon xətti çəkilmiş 234 , 1911-ci ildə buradakı dəmir yol stansiyasında avtomat telefon aparatı qoyulmuşdu. Belə aparatlar Bakıda şəhər idarəsi, şəhər məktəbləri və b. yerlərdə var id i 235 .
çatdırılmışdı 236
. 1913-cü ildə Bakı telefon şəbəkəsi 4716 abonentə xid mət ed irdi 237
.
XX əsrin əvvəllərində daxili bazarın yarandığı və qəzalarda kapitalist istehsal münasibətləri üstün mövqe tutmağa başladığı şəraitdə Azərbaycan şəhərləri sürətlə böyüməyə başladı. Artıq Azərbaycanın ondan artıq şəhəri də dünyanın neft mərkəzi olan Bakı, Cənubi Qafqazın ən iri şəhərlərindən biri sayılan Gəncə ilə yanaşı, ticarət-sənaye mərkəzinə çevrilmişdi. Kiçik kəndli əmtəə istehsalçılarını müflisləşdirən proses və bununla əlaqədar həm əkinçi, həm də qeyri-əkinçi kəsbkarlığı gücləndikcə, adamların iş üçün axışdığı bir şəraitdə şəhər əhalisi artırdı. İri şəhərlərdə əhali artımı əsasən gəlmələrin hesabına olurdu. Belə ki, 1913-cü ildə Bakı əhalisinin yalnız 32,7 faizi Bakıda və mədən-zavod rayonlarında doğulmuşlar id i 238
. Azərbaycanda şəhər əhalisinin artımı çox sürətlə gedirdi. Bakının əhalisi, mədən-zavod rayonları nəzərə alınmadan, 1897-ci ildən 1915-ci ilədək 112,2 min nəfərdən 262,4 min nəfərə, Gəncə şəhərinin əhalisi isə 33,6 min nəfərdən 59,7 min nəfərə qədər artmışdı 239
. 1900-1915-ci illər arasında əhalisi sürətlə çoxaları digər Azərbaycan şəhərlərindən Nuxanın əhalisi 28,4 mindən 52,2 minə, Şuşanınkı 25,6 mindən 43,8 minə, Qubanınkı 17,4 mindən 26,9 minə, Şamaxınınkı 23 mindən 27,3 minə, Lənkəranınkı 10,6 mindən 17,8 minə çatmışdı. 1915-ci ildə Naxçıvanın əhalisi 9 minə yaxın, Ordubadın kı isə 6,5 min nəfər idi 240 .
ildə 1902-ci ildəki 305 min nəfərdən 556 min nəfərə çatmışdı 241
. 1902-ct ildə Bakı quberniyası əhalisinin 22,5 faizi 242 , 1913-cü ildə 27,1 faizi şəhər əhalisi idi 243 . Yelizavetpol quberniyasında şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi 1902-ci ildə 9,5 faiz 244
, 1910-cu ildə isə 11,4 faiz o lmuşdu 245 .
downloaded from KitabYurdu.az
72 böyük mütərəqqi əhəmiyyətə malik idi. Azərbaycan şəhərlərinin xarici görünüşü isə öz milli koloriti ilə fərqlənirdi. Xarakteri ölkənin sosial-iqtisadi inkişafındakı rolu ilə müəyyənləşən bu şəhərlərin özünəməxsus xüsusiyyətləri də var idi: onlar ticarət-sənaye mərkəzlərinə çevrilməklə yanaşı, hələ də bəzi kənd təsərrüfatı sahələrini özlərində qoruyub saxlayırdı. Yalnız Bakı şəhəri bu nöqteyi-nəzərdən istisna idi. Bu dövrdə A zərbaycan şəhərləri ö z təbii zənginliklərinə və Rusiya bazarının tələblərinə uyğun olaraq ixtisaslaşırdı. Belə ki, Bakın ın sürətlə inkişafı neft sənayesi və ona xid mət göstərən sənaye sahələri ilə bağlı idi. Nu xa və Ordubad ipəkçilik mərkəzləri kimi məşhur idi. Gəncədə pamb ıq emalı sənaye sahəsi üstünlük təşkil ed ird i və s. Şəhərlərdə böyük əhəmiyyəti olan maliyyə-kred it və bank idarələrin in yaranması isə mal-pul münasibətlərinin inkişafı ilə bağlı idi. Bakı təkcə Azərbaycan və Cənubi Qafqazın deyil, Rusiya imperiyasının ən iri şəhərlərindən biri id i. O, Azərbaycanda topdansatış ticarətinin ən mühüm mərkəzi kimi Rusiyanın bir ço x ticarət-sənaye mərkəzləri ilə əlaqə saxlayırdı. Müharibə ərəfəsində şəhərdə onlarla iri sənaye müəssisəsi var idi. Azərbaycanın enerji bazasın ın inkişafı neft sənayesinin inkişafı ilə bağlı idi. Bakı 1913-cü ildə öz elektrik stansiyalarının gücünə görə Rusiyada qabaqcıl yerlərdən birin i tuturdu 246 .
1910-cu ildə onun ma l dövriyyəsi 350 mln puda bərabər idi, halbuki Peterburq limanında bu rəqəm 304,5 mln pud idi. Bakıdan göndərilən və buraya gətirilən ma llar Rusiyanın da xili quberniyaları ilə bağlı idi. 1913-cü ildə Ba kı limanın ın 342,4 mln rublluq mal dövriyyəsinin 300 mln pudunu neft məhsulları təşkil edirdi. Bakı limanı Həştərxan, Krasnovodsk və İran limanları ilə əlaqədə id i. Bakıdan sonra ikinci ticarət-sənaye mərkəzi Gəncə id i. Gəncədə 1914-cü ildə hər b irinin illik istehsal həcmi 180 min rubla çatan 8 pambıq emalı zavodu, 3 spirt və konyak zavodu, 37 çaxır istehsalı müəssisəsi, meyvə şirəsi, biyan kö kü emal edən 23 zavod, 5 gön-dəri müəssisəsi, tütün fabriki, kərpic zavodu və s. müəssisələr var idi 247 .
ticarət müəssisəsi var idisə, onlardan 56,2 faizini dükan lar, mağazalar, anbarlar təşkil edirdi. Həmin il Gəncədə ticarət dövriyyəsi 14-16 mln rubla çatırdı. Sonra kı illərdə bu rəqəm 2 dəfəyə qədər artmışdı 248
. Şəhərdə 2129 ticarət-sənaye müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi 249 . Doğrudur, onların əksəriyyəti kiçik müəssisələr idi, lakin ticarət və sənaye kapitalın ın mərkə zləş məsi prosesi gedirdi. Sənət ka r lıq Gəncə iqtisadiyyatının ayrılmaz hissəsi idi. Gəncədən Moskva və Lodza pambıq emalı zavodlarının məhsulu, Rusiyanın mərkəzi şəhərləri və Sibirə təzə meyvə, çaxır ixrac olunurdu. 1904-cü ildə Gəncədən Rusiya fabriklərinə 34 min pud, 1913-cü ildə isə 239,870 min pud mahlıc aparılmışdı 250
. Gəncənin xariclə ticarətində İran mühüm yer tuturdu. İrana əsasən taxıl və Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|