Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

63 

kapital  nü mayəndələrinə  məxsus  id i.  Bakıda  istehsal  olunan  ağ  neftin  beşdə  bir 

hissəsi onların payına düşürdü. 

Azərbaycanlı  sahibkarlar  neft  sənayesindən  əldə  etdikləri  külli  miqdarda 

vəsait hesabına yerli iqtisadiyyatın digər sahələrində də aparıcı mövqe tuturdular. 

Milli  kap italın  yüksək  inkişaf  mərhələsi  və  onun  qüdrəti  özünü  Tağıyev 

və  Əsədullayevin  şəxsi  bank  kontorları  əsasında,  M.Nağ ıyev,  M.Mu xtarov, 

F.Rüstəmbəyov  və  başqalarının  iştirakı  ilə  1914-cü   ildə  Bakı  Tacir  bankın ın 

yaradılmasında göstərdi.  Onun kapitalı 1914-cü  ildə  3  mln  1915-ci  ildə  isə 5  mln  

rubl idi. Bu  bankın məqsədi neft, pa mb ıq, balıq, dənüyütmə, me xan iki və s. istehsal 

sahələrində  ilk  növbədə  milli  kap ital  nümayəndələrinə  kö mək  et mək  id i.  Bunu 

təsdiqləyən  "Birja"  qəzet i  yazırd ı  ki,  bankın   müştərilərinin   böyük  əksəriyyəti 

müsəlman lardır. 

Beləliklə,  milli  burjuaziya,  müstəmləkə  məngənəsində  sıxılan  yaradıcı 

fəaliyyətinə  mane  olun masına  baxmayaraq,  iqtisadiyyatın  bir  sıra  sahəsində,  o 

cümlədən neft sənayesində müəyyən mövqe tutmağa nail olmuşdu. 

 

 

 

 

 

 

 

§ 9. TİCARƏT, NƏQLİYYAT VƏ RABİTƏ 

 

Ticarət  XX  əsrin  əvvəlləri  Azərbaycan  ticarət  kapitalının  təmər-

küzləşməsi və  mərkəzləşməsi p rosesinin sürətlənməsi,  inhisar və kredit ticarətin in 

inkişafı, ticarət  müəssisələrinin sayının ço xalması,  iri topdansatış ilə yanaşı,  xırda 

ticarətin  də  inkişafı,  iri  şirkət  və  ko mpaniyaların  satışı  geniş  ölçüd ə təşkil  etməsi 

ilə,  həm  də  möhtəkirliy in  geniş  yayılması  ilə  xarakterizə  o lunurdu.  Bu  dövrdə 

daxili ticarətin təşkilat sistemi təkmilləşir, onun formaları genişlənir və keyfiyyətcə 

yeni məzmun kəsb edirdi. 

Azərbaycanda  ticarət  əlaqələri  başlıca  olaraq  inhisarlar  tərəfindən  təşkil 

edilir,  mal  aparılıb -gətirilməsi  işi  əsasən  ticarət  evləri,  səhmdar  cəmiyyətləri  və 

onların  nü mayəndələri  vasitəsilə  görülürdü.  A zərbaycanın  ticarət  əlaqələri 

coğrafiyasını  genişləndirir,  getdikcə  daha  ço x  qarşılıq lı  xarakter  daşıyır,  t icarətin 

stasionar  forması  inkişaf  edir,  milyonlarla  manat  ticarət  dövriyyəsi  olan  ticarət 

mərkəzləri  yaranır,  ticarətdə  kapitalist  münasibətlərinin  inkişafına  müsbət  təsir  

göstərən  əlverişli  şərait  formalaşırdı.  Bu  dövrdə  Azərbaycanın  mühüm  şəhərlərində, 

birinci  növbədə,  Bakıda  müasir  avadanlıqla  təchiz  olunan  ən  iri  universal  və 

ixtisaslaşmış  mağazaların,  passajların  sayı  çoxalır,  qəzalarda  da  illik  mal  dövriyyəsi 

böyük məbləğə çatan yüzlərlə ticarət müəssisələri açılırdı. 

---

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

64 

Bütün  Rusiyada  olduğu  kimi,  Azərbaycanda  da  ticarət  müəssisələri  beş 

dərəcəyə  bölünürdü.  Ticarət  müəssisələrinin  birinci  dərəcəlisində  topdansatış,  ikinci 

dərəcəlisində  topdan  və pərakəndə  satış,  üçüncü dərəcəsində  yalnız  pərakəndə  satış, 

dördüncü dərəcəlisində isə xırda satış təşkil edilirdi. Beşinci dərəcəyə malı yüklə və ya 

əllə  gəzdirib  satmaqla  məşğul  olanlar  daxil  idi.  Bundan  əlavə,  Rusiya  imperiyasının 

ərazisi  ticarət  və  sənayenin  inkişaf  səviyyəsinə  görə  5  sinfə  bölünürdü  ki,  burada  da 

birinci  sinif  istisna  olmaqla  qalanlarına  qoyulan  verginin  məbləği  mü xtəlif  idi. 

Azərbaycanda Bakı şəhəri ikinci, Bakı qəzası və Gəncə şəhəri üçüncü, qalan yerlər isə 

dördüncü sinfə aid edilmişdi. 

Bakı  quberniyasında  1900-cü  ildə  əlavə  vergiyə cəlb  edilən  və  mənfəətdən 

faiz  verən,  illik  dövriyyəsi  155,8  mln.  rubl  illik  mənfəəti  17,5  mln  rubl  olan  5468 

ticarət müəssisəsi, 1904-cü ildə isə illik dövriyyəsi 104 mln rubl, illik mənfəəti 11,4 mln 

rubl olan 5154 ticarət müəssisəsi var idi. Bakı quberniyasında olan ticarət müəssisələrinin 

böyük  əksəriyyəti  Bakı  şəhərində  və  Bakı  qəzasında  yerləşirdi.  Beynəlxalq  ticarətin 

mühüm mərkəzlərindən birinə çevrilən Bakı şəhəri Azərbaycan ticarətinin ümumi inkişaf 

meylini,  xarakterini  və  istiqamətlərini  müəyyən edirdi.  Bakı  quberniyasında  1900-cü 

ildə olan ticarət müəssisələrinin 63,7 faizi,  1904-cü  ildə isə  64,4  faizi  Bakı  şəhəri  və 

Bakı  qəzasında  yerləşirdi.  Ticarət  müəssisələrinin  illik  dövriyyəsinin  həcminə  görə 

Bakının xüsusi çəkisi daha böyük idi. Ticarət müəssisələrinin illik dövriyyəsinin 1900-

cü  ildə  88,4  faizi,  1904-cü  ildə  isə  87,7  faizi  Bakının  payına  düşürdü.  1910-cu  ildə 

Azərbaycanın hər  iki  quberniyasındakı  8311  ticarət  müəssisəsinin  36,6  faizi  Bakıda 

idi. 

Bakı  şəhəri  ticarət  müəssisələrinin  iriliyi,  müasir  avädanlıqla  təchizatı, 

ticarətin  təşkilində  mütərəqqi  formaların  tətbiqi  cəhətindən  də  Azərbaycanın  digər 

şəhərlərindən  fərqlənirdi.  Topdansatış  ticarət  müəssisələrinin,  demək  olar  ki,  hamısı, 

pərakəndə  satış  iri  ticarət  müəssisələrinin  isə  xeyli  hissəsi  Bakıda  yerləşirdi.  Bakı 

quberniyasında götürülən birinci dərəcəli ticarətə aid sənədlərin 1901-ci ildə 96,1,  1906-cı 

ildə isə 86,2 faizi Bakının payına düşürdü. 

1900-cü ildə Bakıda əlavə vergiyə cəlb edilən və mənfəətdən faiz verən 3438 

ticarət müəssisəsinin illik dövriyyəsi 137,7 mln, illik mənfəəti isə 16,3 mln rubl olmuşdu. 

Ticarət  müəssisələri üçün götürülən sənədlərin  miqdarı  1901-ci  ildə  6164,  1904-cü  ildə 

6576 və 1906-c ı ildə isə 4754 olmuşdur. 

Azərbaycanın  Yelizavetpol  quberniyasında  da  ticarət  müəssisələrinin  sayı 

çoxalır, illik dövriyyənin həcmi artırdı. Burada 1909-cu ildə 6970, 1912-ci ildə isə 9015 

ticarət sənədi əldə edilmişdi. Ticarət müəssisələrinin illik dövriyyəsi 1909-cu ildə 17 

mln, 1910-cü  ildə  isə  16,7  mln  rubl  idi.  Yelizavetpol quberniyasında  Gəncə,  Nuxa  və 

Şuşa şəhərləri öz qəzaları ilə birlikdə ticarətin inkişaf səviyyəsinə görə başqa qəzalardan 

kəskin surətdə fərqlənirdi. 

1909-cu  ildə  ticarət-sənaye  müəssisələrinin  22083  min  rubldan  ibarət  illik 

dövriyyəsindən  3989  min  rubl  Gəncə şəhərinə,  4  mln  rubl  Nuxa  qəzasına,  5760  min 

rubl isə Şuşa qəzasına aid idi. 

---