Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

67 

Azərbaycanın ticarət əlaqələrinin  inkişafinda  Xəzər dənizi sahilində yerləşən digər 

limanlar - Lənkəran və Astara, habelə mühüm dəmir stansiyaları - Hacıqabul, Kürdəmir, Ucar, 

Yevlax, Gəncə, Ağstafa və da mühüm rol oynayırdı. Onlar Azərbaycanın, demək olar ki, bütün 

ərazisini Rusiyanın daxili rayonları və xarici ölkələrlə əlaqələndirirdi. 

Azərbaycandan neft məhsullarından əlavə ipək, pambıq, yun, taxıl, meyvə və onlarla 

digər  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  aparılır,  buraya  əhalinin  istehlak  şeylərinə,  sənaye,  kənd 

təsərrüfatı,  nəqliyyat,  tikinti  və  istehsal  vasitələrinə  olan  tələbatını  ödəmək  üçün  çox  adda, 

müxtəlif növ və çeşiddə mal gətirilirdi. 

1909-cu  ildə  Ye lizavetpol  quberniyası  ərazisində olan dəmir  stansiyalarından 

8148 min və 1913-cü ildə 9972 min pud mal aparılmış, həmin illərdə müvafiq surətdə 6761 və 

11962 min pud mal gətirilmişdi. 

Azərbaycanın  ticarət  əlaqələrində  İran  yenə  də  mühüm  yer  tutur,  Bakı  şəhəri 

böyük  rol  oynayırdı.  1908-ci  ildə Azərbaycan  ərazisində olan bütün gömrükxanalardan 

İrana ixrac edilən 18710 min rublluq malın 11101 min rublluğu və ya 59,3 faizi Bakıdan yola 

salınmışdı.  həmin  gömrükxanalara  daxil  olmuş  18454  min  rublluq  malın  12327  min 

rublluğu və ya 66,8 faizi isə Bakıya idxal edilmişdi. 

Azərbaycandan  İrana  aparılan  malların  içərisində  neft  məhsulları,  qənd,  metal, 

pambıq-parça məmulatı, maşın və avadanlıq xüsusi yer tutur, oradan gətirilən mallardan isə 

düyü, meyvə, pambıq, balıq məhsulları və s. həlledici əhəmiyyət kəsb edirdi. 

Nəqliyyat  və  rabitə.  XX əsrin əvvəllərində ticarət gəmilərinin kiçikləri ixtisar 

edilib,  irilərilə  əvəz  olunurdu.  Donanmada  1908-ci  ildən  başlayaraq  daxili  yanacaqla 

hərəkətə  gətirilən  gəmilər  (teploxodlar)  meydana  çıxdı.  Xəzər  ticarət  donanmasında 

1910-cu ildə beş, 1914-cü ildə 17 teploxod var idi ki

188

, onlar da Rusiyadakı bütün gəmilərin 

28,8 və bütün teplo xodların 84,8 faizini təşkil edirdi

189

. Ümu miyyətlə, Xəzər dənizində ən 

iri  teploxodlar  üzürdü.  1914-cü  ilin  əvvəlində  Xəzər  donanmasında  buxarla  işləyən 

teploxodlar  və  başqa  gəmilər  bütün  gəmilərin  72  faizi  qədər  idi  və  onlar  gəmi  ilə 

yükdaşımanı artıq laması ilə təmin ed ird ilər. 

Rusiya  gəmiqayırma  zavodları  gəmiyə  olan   tələbatı  vaxtında  yerinə 

yetirirdi.  1914-cü  ilə   qədərki  dövrdə  Xəzə r  donanmasın da  fəaliyyət  göstərən 

buxarla işləyən gəmi və teplo xod ların 47 fa izi Rusiyada istehsal edilmişdi

190

. 

XX  əsrin  əvvəllərində  çay  nəqliyyatı  da  xey li  inkiş af  etdi.  1907-ci  ildə 

Kür  çay ında  10  gəmi  üzürdü.  On lar  Bakı  liman larına  da  gəlir,  əsasən  isə  Bakı-

Salyan  arasında  işləyirdi.  Digər  bu xarla  işləyən  və  yelkənli  gəmilər  daxili 

yükdaşıma  ilə  məşğul  olur,  əsasən  neft  və  taxıl  daşıyırdılar.  Bu  gəmilərin  yük 

dövriyyəsi  1905-ci  ildə  4,7  mln  pud,  1911-ci  ildə  isə  10  mln   pud  olmuşdu

191

. 

Sonrakı üç  ildə çayla ü zən gəmilərin yük dövriyyəsi 2 dəfə artmış, 1912-ci  ildə  25 

mln pud, 1914-cü ildə isə 26 mln pud olmuşdu

192

. 

Azərbaycanın  Rusiya  bazarlar,  həmçin in  İranla  iqtisadi  əlaqələrində  ən 

mühü m rolu  Xəzər dənizində ən iri liman o lan Bakı limanı oynayırdı

193

. Böhran və 

uzun çəkmiş durğunluq illərində Bakı limanın ın yük dövriyyəsinin xeyli azalmasına 

baxmayaraq (1901-ci ildə 407  mln puddan 1913-cü ildə  342,2  mln puda qədər)

194

, 

---

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

68 

onun  ümu mi  yük  dövriyyəsi  Rusiyanın  Peterburq  və  Odessa  kimi  iri  liman la -

rınkından  çox  idi

195

.  Ancaq  Bakıda  liman  təsərrüfatında  əhəmiyyətli  irəliləyiş 

olmamış və o, birinci dərəcəli limanlar sırasına daxil edilməmişdi. 

XX əsrin əvvəllərində Xəzər gəmiçiliyində azərbaycanlı sahibkarların ro lu 

yüksək idi. 1906-cı ildə Xəzər gəmiçiliyində gəmilərin 41 faizi, yük dövriyyəsinin 

isə  41,7  faizi  onlara  məxsus  idi'

96

.  Ən   çox  gəmisi  olan  sahibkarlar  Useynovlar, 

Dadaşovlar və Rəsulovlar idi. 

H.Z.Tağıyev  də  Xə zər  dənizində  ən  çox  gəmisi  olan  sahibkarlardan  biri 

sayılırd ı.  O,  1905-ci  ildə  ö zünün  "Kaspi"  gəmiçilik  şirkətini  Kür-Kaspi  səhmdar 

gəmiçilik cəmiyyətinə çevirmişdi.  Bu cəmiyyət Peterburq gəmiçilik cəmiyyətləri  - 

"Qafqaz və Merkuri" və VOTS-a ciddi rəqib idi

197

. 

1907-c i  ildə  azə rbaycanlı  gə mi  sahibkarla rın  neftdaşıma  donan masında 

xüsusi çəkisi 52  faiz  (gəmilərin sayına görə isə 45,1 faiz) id i

198

, 1914-cü  ilə  ya xın 

onların  Xəzər  gəmiçiliyindəki  payı  bir  qədər  azalsa  da,  neftdaşıma  donanmasının 

40,1 fa izi onların sərəncamında qalırdı. 

XX  əsrin  əvvəllərində  Xəzər  ticarət  gəmiçiliyində  inh isarlaşma  p rosesi 

daha da dərin ləşdi.  Burada nəqliyyatı idarəetmən in  kapitalistcəsinə  təşkili  daha da 

qüvvətləndi və bu prosesə başlıca səbəb bir tərəfdən, kapitalist təmərküzləşməsi, digər 

tərəfdən isə onun ən  çox inhisarlaşma prosesinə məruz qalmış neft sənayesi ilə bağlı  

olması idi

199

. 

Xəzər bu xar gəmiçiliyində səhmdar kompaniyaların mövqeyi  daha güclü idi. 

Əgər 1907-ci ilin başlanğıcına yaxın onların payına gəmilərin 45 faizi, yük dövriyyəsinin 

isə 43 faizi düşürdüsə, müharibə ərəfəsindəki ildə buxarla və daxili yanacaqla hərəkətə 

gətirilən  gəmilərin  53,2  faizi,  mal  daşınmasının  isə  58,4  faizi  12  səhmdar cəmiyyətin 

əlində cəmlənmişdi. Teploxodların 47 faizi və onların daşıdıqları yükün 98 faizi də onlara 

məxsus  idi

200

.  Tək-tək sahibkarların  payına  isə  buxarla  hərəkətə gətirilən  gəmilərin  və 

teploxodların daşıdıqları yüklərin 20 faizi (1907-ci ildə 28 faizi) düşürdü. 

Xəzər buxar gəmiçiliyində də iqtisadi proseslər dövrün kapitalist təsərrüfatının 

yüksək  inkişaf  formasına  uyğun  gedirdi,  yəni  gücü  azlar  müflisləşir,  onların  mülkləri 

qüdrətlilərin  əllərində  cəmlənirdi.  1909-cu  ildə  "Nadejda"  şirkəti  öz  fəaliyyətini 

dayandırmalı oldu və onun bütün əmlakı "Qafqaz və Merkuri" və "Şərq" kompaniya-  

larının ixtiyarına keçdi

201

. 1911-ci ildə həmin kompaniyalar H. Z.  Tağıyevin "Kür-Kaspi 

gəmiçiliyi"ni  satın  aldılar

202

.  1913-cü  ildə  "Təyyarə"  və  "Tacir"  Volqa  gəmiçiliyi 

birləşdi və "Kaspi gəmiçiliyi" yarandı. Onun sərəncamında buxarla hərəkətə gətirilən 8 

gəmi var idi

203

. 

1914-cü  il  ərəfəsində  ən  iri  gəmiçilik  müəssisələri  "Qafqaz  və  Merkuri"  və 

"Şərq" cəmiyyəti idi. Xəzər buxar gəmiçiliyi gəmilərinin 34,5 faizi və yükdaşımanın 26,2 

faizi, mal və sərnişin daşıyan gəmilərin 61 faizi onların əllərində cəmlənmişdi. 1907-ci ilə 

nisbətən onların əllərində olan  gəmilərin sayı və yük  daşıması  1,5 dəfə artmışdı. "Volqa" 

cəmiyyətinin də maye daşıyan bir neçə iri gəmisi və bir teplo xodu var id i. 

1907-ci  ildə  H.  Z. Tağıyevin başçılığı  altında yaranmış "Bakı gəmi  sahiblərinin 

---