Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7. İSTEHSALIN TƏMƏRKÜZLƏŞMƏSİ PROSESİNİN GÜCLƏNMƏSİ Neft istehsalının təmərküzləşməsi.
downloaded from KitabYurdu.az
55 Kredit-bank müəssisələrinin sürətli artımı Azərbaycan iqtisadiy yatında kapitalist inkişafının tələbi ilə şərtlənirdi. Bank kapitalı kredit müəssisələri çoxaldıqca və fəaliyyətlərini genişləndirdikcə yerli sənayenin, ticarət və kənd təsərrüfatının, əhalinin təsərrüfat həyatının bütün sahələrini əhatə edirdi. Girov əvəzinə verilən borclar, bankların fəal əməliyyatının yayılma dairəsinin həcmi və s. bank kreditinin Azərbaycan iqtisadiyyatı ilə nə qədər geniş qovuşduğunu sübut edir. Bakı banklarının, demək olar ki, hamısı əsasən neft sənayesi, ona xid mət edən sənaye sahələri və neft məhsulları ticarəti ilə bağlı idi və onlara xidmət edirdi. Veksel və əmtəə kreditlərinin əsas hissəsi neft sənayesi sahəsinə düşürdü. Çəltik və buğda dəyirmanları, tütün fabrikləri, balıq sənayeçiləri, manufaktura tacirləri, qənd, meyvə, pambıq və s. ilə ticarət edənlər də bank kreditindən geniş istifadə edirdilər. Rusiya kommersiya banklarının Bakı şöbələri neft sənayesi ilə, yerli sənayenin başqa sahələri və ticarətlə qovuşdu, bank kapitalı sənaye kapitalı ilə qaynayıb qarışdı. Bu isə maliyyə oliqarxiyasının hakimiyyətinə gətirib çıxardı. Bankların şöbələri kapitalın və inhisarların təmərküzləşməsi prosesini sürətləndirib gücləndirdi, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrindəki qarşılıqlı əlaqələri yüksək dərəcədə qüvvətləndirdi. Bankların şöbələri təsərrüfat həyatının mərkəzinə çevrildi. Bank şöbələrinin Gəncə qrupu 7-10 mln rubulluq veksellərin hesabını aparırdı
147 . Gəncədəki bütün bank şöbələri kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrini, əsasən isə çaxır və araq istehsalını, pambıqçılığı və ipəkçiliyi kreditlə təmin edirdi. Nuxa və Şuşa bankları baramaçılığa və ipək sənayesinə, həmçinin başqa istehsal sahələrinə kredit verirdi. Bank şöbələrinin apardığı veksel hesabının məbləği hər il Nu xada 3-4, Şuşada isə 2-3 mln rubul olurdu. Torpaq banklarının bir qrupu özlərinin 1916-cı ilə qədərki fəaliyyəti dövründə kənd malikanələrini girov götürməklə, Azərbaycanın torpaq sahiblərinə 7 mln rubl uzunmüddətli borc vermişdi 148
. Mülkədarlar bu kapitalın müəyyən hissəsini öz təsərrüfatlarını genişləndirməyə, onları kapitalist yolu ilə inkişaf etdirməyə yönəltmişdilər. Bu banklar, yəni Bakıda fəaliyyət göstərən Bakı şəhər Kredit Cəmiy yəti, Tiflis Zadəgan Torpaq Bankı, Don Torpaq Ban kı, Tiflis Zadəgan Bankının Şuşadakı agentliyi, Poltava torpaq bankının Gəncədəki agentliyi hə min şəhərlərdə aparılan inşaat işləri üçün girov müqabilində borc vermişdi. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən kiçik kred it müəssisələri 1909-cu ildən 1913-cü ilədək xırda kənd burjua ziyasından olan ü zvlərinə 6,5 -7 mln rubla qədər borc vermişdi. Bu məbləğ kənd təsərrüfatının mü xtə lif sahələrinə qoyulmuşdu. Beləliklə, müharibədən qabaqkı illərdə Azərbaycanda iqtisadiyyatın mü xtəlif sahələrinə - sənaye, kənd təsərrüfatı və ticarətə hər il 100-150 mln rubl bank kapitalı yönəldilmişdi. Bank kapitalı Azərbaycan iqtisadiyyatının bütün sahələrinə daxil o lmuş, təsərrüfatı aparmaq üsulların ı, onun strukturunu, bütün pul münasibətlərin in mah iyyətini dəyiş miş, sənayedə, kənd təsərrüfatında və ticarətdə əmtəə təsərrüfatı və kapitalizmin inkişafını sürətləndirmişdi. downloaded from KitabYurdu.az
56 § 7. İSTEHSALIN TƏMƏRKÜZLƏŞMƏSİ PROSESİNİN GÜCLƏNMƏSİ Neft istehsalının təmərküzləşməsi. Azərbaycanın neft sənayesinin xüsusiyyətlərindən biri iri kap italist ko mpaniyaları qrupunu, eyni zamanda kiçik və orta firmala rın böyük kütləsini özündə birləşdirməsi idi. Ayrı-ayrı ne ft ko mpaniyalarının XIX əsrin 90-c ı illə rindən birləş mə səylərin in güclən məsi, XX əsrin əvvəllərindən isə neft istehsalının təmərküzləşməsi daha geniş vüsət aldı. Sənaye istehsalının inkişafının gedişi onun ayrı-ayrı sahələri daxilində özünəməxsus təmərkü zləşməsi prosesində özünü göstərirdi. Bu şəraitdə ümu mi istehsal həcmində neft hasilatı və emalı arasında mühüm dəyişiklik baş verdi. Məsələn, 1890-1900-cü illərdə neft çıxaran müəssisələrin istehsal həcmi 12 dəfə, neft emalı müəssisələrin inki isə 5 dəfə artmışdı. Əsas məsələ onda idi ki, b irinci müəssisələrin sayı iki dəfə artmışdısa, ikincilər 1/3 dəfə azalmışdı 149
. 1900-1908-ci illərdə isə neft hasil edən müəssisələrlə neft emalı müəssisələri arasındakı fərq böyük deyildi. Neft sənayesində təmərküzləşmənin xüsusiyyəti onda idi ki, bu prosesə əsasən iri, getdikcə əhəmiyyəti artan firmalar cəlb olunmuşdu. İllər keçdikcə iri qruplaşan firmalar dəyişirdi. XX əsrin lap başlanğıcında neft istehsalı ilə məşğul olan 152 firmadan 67-sinin hər birinin illik neft istehsalı 1 mln puddan çox idi və 570,7 mln pud neft hasil etmişdilər ki, bu da ümumi məhsulun 93,3 faizini təşkil edirdi 150 . Onlardan ildə 5-10 mln pud arasında neft çıxaran firmaların xüsusi çəkisi 20 faiz, 10-20 mln pud arasında neft istehsal edən firmalarınkı isə 39,4 faiz idi. Əgər 1904-cü ildə hər biri ildə 20 mln puddan çox neft hasil edən 9 firmanın ümumi məhsulda payı 54,5 faizə bərabər idisə, 1910-cu ildə 7 firmanın payına 44 faiz düşürdü. Neft hasilatının təmərküzləşməsi bütün neft sənayesinin təmərküzləşməsinin əsasını təşkil edirdi. Neft emalı sənayesində də təmər- küzləşmə səmərəli olmuşdu. 1901-1911 -ci illər arasında ağ neft zavodlarının sayı 83- dən 53-ə enmişdi. İşləməyən zavodların sayını (1901-ci ildə 14, 1909-cu ildə 52) nəzərə alsaq, təmərküzləşmənin miqyası daha böyük idi. Ən iri neft emalı zavodları (ildə 5 mln puddan artıq istehsalı olan) 1903-cü ildə bütün ağ neft istehsalının 63 fa izin i, 1909-cu ildə isə 72 faizini verirdi 151 .
Onların əmlaklarının balans qiyməti 212,4 mln rubla bərabər idi və onlar bütün Rusiya neft səhmdar cəmiyyətlərinin 77,6 faizin i təşkil edirdi 152 .
neft istehsalının təmərküzləşməsi prosesi yeni mərhələyə qədəm qoydu. Bu mərhələnin əsas xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, yeni cəmiyyətlərin yaranması ilə köhnələrin yenidən qurulması prosesi gedirdi. Belə cəmiyyətlər köhnədən fəaliyyətdə olan müəssisələrə, ticarət evlərinə əsaslanırdılar. Çar mütəxəssisləri yazırdılar ki, 23 il müddətində (1890-cı ildən 1913-cü ilə qədər) 479 firmadan 298-i sıradan çıxmışdı 153
. Lakin qeyd etməliyik ki, onların bir hissəsi ya sahibini, ya da adını dəyişmiş, bir təşkilat Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|