downloaded from KitabYurdu.az
53
uzunmüddətli durğunluqdan sonra öz fəaliyyətini bərpa etdiyi bir şəraitdə Bakıda
kredit -bank sistemin in yeni inkişaf mə rhələsi başladı. 1909-cu ildə Sankt-Peterburq
Beynəlxalq Ko mmersiya Bankı Balaxanı kəndində özünün ikinci şöbəsini açdı
128
.
1914-cü il aprelin 15-də ilk yerli səhmdar kommersiya bankı - Bakı Tacir Bankı açıldı
129
.
Onun idarə heyətinin sədri Musa Nağıyev, bank şurasının sədri isə H.Z.Tağıyev idi.
1900-1913-cü illərdə Bakıdakı 9 bank kontoru arasında ən mühümləri Əbdül
Həmid Ələsgərov, Hacı Şıxəli Dadaşov, H.Z.Tağıyev və Tu manyan qardaşlarına
məxsus idi, onlar ko mmersiya banklarından daha çox ixtisaslaşması ilə fərqlənirdi
130
.
Səhmdar bankların inkişafı ilə əlaqədar olaraq onların rolu heçə endi.
Bakıda borc (kredit) verən Qarşılıqlı Borcvermə Cəmiyyəti, Şəhər
Borcvermə Cəmiyyəti, xəzinəyə və xüsusi şəxsə məxsus olan şəhər lombard ı kimi
idarələr də fəaliyyət göstərirdi.
Gəncə, Şuşa, Şəki, Lənkəran və Naxçıvan kimi ticarət-sənaye mər-
kəzlərində də kredit-bank sistemi in kişaf edirdi. Bu şəhərlərdəki kred it-bank
sistemin in xüsusiyyəti dünya sənaye sistemin i bürü müş böhrandan sonrakı
durğunluq dövründə də inkişaf etməsi id i. Bunun başlıca səbəbi böhranın, neft
sənayesindən fərqli o laraq, yerli sənaye sahələrinə və sənətkarlığa göstərdiyi təsirin zəif
olmasında idi. Əvvəlki dövrlərin kapital yığımı sayəsində Şuşada yerli tacirlərin və sənaye
sahiblərinin təşəbbüsü ilə 1904-cü ildə ilk kredit idarəsi - Qarşılıqlı Kredit Cəmiyyəti
131
,
1910-cu ildə Volqa-Kama Kommersiya Bankı Tiflis şöbəsinin komisyonerliyi
132
, 1914-cü il
iyulun 25-də isə nizamnaməsi hələ 1905-ci ildə təsdiq olunmuş Qarşılıqlı Kənd təsərrüfatı
Kredit Cəmiyyəti açıldı
133
.
Bank idarələrinin mövcud olduğu Gəncə şəhərində 1905-ci il yanvarın 3-dən
Qarşılıqlı Borcvermə Cəmiyyəti, iki ildən sonra isə 1910-cu il yanvarın 1-dən
Yelizavetpol Qarşılıqlı Kredit Kommersiya Cəmiyyəti adlandırılan ikinci belə cəmiyyət
134
,
həmin il Volqa-Kama Kommersiya Bankı Tiflis şöbəsinin 1913-cü ildən həmin bankın agent-
liyinə çevrilən komisyonerliyi, 1912-ci il avqustun 16-dan Tiflis kommersiya bankın ın
şöbəsi fəaliyyətə başladı
135
.
Şəkidə ilk bank idarəsi - Qarşılıqlı Kredit Cəmiyyəti 1908-ci il mayın 20-də
136
,
bir ildən sonra Əhmədov qardaşlarının Banklar Evi
137
və 1910-cu ildə isə Tiflis Kommersiya
Bankının şöbəsi açıldı
138
.
Ulu xanlıdan İran sərhədinə qədər dəmir yol xətti çəkildikdən sonra XX əsrin
əvvəllərində mühüm ticarət mərkəzinə çevrilmiş Culfada 1910-cu ildə Azov-Don
Kommersiya Bankının şöbəsi
139
, 1911-ci ildə İran Hesab-Borc Bankının şöbəsi
140
və 1912-ci
ildə isə Tiflis Ko mmersiya bankının şöbəsi yaradıldı
141
.
Azərbaycanın başqa şəhərlərində - 1910-cu ildə Naxçıvanda Qarşılıqlı Kredit
Bankının şöbəsi, 1911-ci ildə Lənkəranda Rus-Asiya bankının 1913-cü ildə həmin bankın
şöbəsinə çevrilən komisyonerliyi, 1913-cü ildə, Astarada İran Hesablama-Borc Agentliyinin
şöbəsi açıldı.
Kommersiya bankları XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın müxtəlif
şəhərlərində fəaliyyət göstərən kredit-bank sistemində əsas həlqə idi. Rusiyanın
downloaded from KitabYurdu.az
54
Azərbaycan ərazisini fəaliyyət mühiti etmiş dövlət və səhmdar torpaq bankları
sırasına 1900-cü ildən Don Səhmdar Torpaq Bankı, 1903-cü ildən Yaroslavl-
Kostroma Səhmdar Torpaq Bankı
142
,1907-ci ildən Poltava Səhmdar Bankı
143
, 1906-
cı il fevralın 15-dən Kəndli Torpaq Bankın ın Zaqafqaziya şöbəsi daxil idi
144
. Dövlət
zadəgan torpaq bankı Zaqafqaziya şöbəsinə öz fəaliyyətini Azərbaycanda yaymağa
icazə vermişdi, lakin bankın mərkəzi idarəsinin siyasəti yerli mülkədar və bəyləri
onun müştərisi olmaqdan məhrum etmişdi. Bunun başlıca səbəbi onların imtiyazlı silkə
mənsubluğunu və mülklərinin sərhədlər üzrə onların mü lkiyyətində olduğunu
təsdiqləyən sənədlərin olmaması idi. Yerli və Qafqaz in zibati orqanları bankın
mərkəzi idarəsi qarşısında dəfələrlə vəsatət qaldırdığına baxmayaraq, bəylər öz
torpaqlarını burada girov qoymaq hüququ ala bilməmişdilər. Yaln ız xan nəslindən
olanlar və rus əsilzadələri ö z torpaqlarını bu banka g irov qoya bilərdilər.
Azərbaycanın kredit -bank sistemin in digər bir həlqəsi kiçik kredit
(borcvermə) idarə ləri id i. Rusiyanın, o cü mlədən Azə rbay canın kənd təsərrüfatında
XX əsrin əvvəllərində kapitalist münasibətlərinin in kişafı ö lkədə kiçik kreditin
vəziyyətini əsaslı surətdə dəyişməyi tələb edird i. Çar höku mət in in 1904-cü il
iyunun 7-də təsdiq etdiyi "Kiçik kredit idarə ləri haqqında əsasnamə"yə görə,
Rusiya dövlət bankı - kiçik kredit işləri ü zrə idarə yaradıld ı və ona tapşırıldı ki,
kiçik kredit müəssisələri yaradılmasına himayədarlıq, onların fəaliyyətinə nəzarət
və rəhbərlik etsin
145
.
Bu qanun Rusiyada kiçik kredit idarələri şəbəkəsinin yaradılması işini
geniş inkişaf yoluna saldı. Azərbaycanda bu istiqamətdə ilk addımlar 1906-1907-ci
illərdə atıldı. Dövlət bankının Tiflis və Bakı şöbələrin in nəzdində kiçik kred it üzrə
Bakı və Yelizavetpol quberniya komitələri yarad ıld ı. Bank şöbələrində çalışan
müfəttişlər kəndli təsərrüfatların ın xahişlərin i nəzərdən keçirməli, imkan olduqda
kiç ik kredit müəssisələri aç ma lı id ilə r.
Kiçik kred it müəssisələri açılması Maliyyə Nazirliy inin 1905-ci ilin
noyabrında təsdiq etdiyi Nizamnamə əsasında tənzimlən məli idi. Bu sənəd
Azərbaycanda kiçik kred it müəssisələrinin iki növünün -kredit və borc-kred it
şirkəti açılmasına yol verirdi.
Lakin kiçik mü fəttişlərin sayca məhdudluğu, haqq-hesabın yerli dildə
aparılmaması, qolço maq-sələmçilərin müqaviməti və s. ona gətirib ona çıxartdı ki,
Azərbaycanda ilk kiçik kred it müəssisəsi yalnız 1908-ci ildə açıld ı. 1909-1913-cü
illərdə kiçik kredit müəssisələrinin artım mən zərəsi belə id i: 1909-cu ildə 9, 1910-
cu ildə 12, 1911-ci ildə 5, 1912-ci ildə 42, 1913-cü ildə 19, ü mu miyyətlə isə həmin
müddətdə cəmi 86 kiçik kredit müəssisəsi açılmışdı
146
.
Kiçik kred it müəssisələrinin ço xu Bakı quberniyasında, 8-i Naxçıvan
qəzasında, 2-si isə Zaqatala dairəsində idi. Kredit şirkətləri ço xluq, borc-əmanət
şirkətləri isə azlıq təşkil ed ird i. Azərbaycanda kiçik kredit müəssisələri şəbəkəsinin
genişliyi öz əksini bankir idarələri, qarşılıqlı kredit cəmiyyətləri və Bakı tacir bankı
yaradılmasında tapırdı.