Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az
45 azad xəzinə torpaqlarının olub-olmaması və s. barəsində məlumat toplasınlar. Toplanan məlumatlar 1885-1887-ci illərdə Tiflisdə yeddi cilddən ibarət "Zaqafqaziya ölkəsi dövlət kəndlilərinin iqtisadi məişətini öyrənmək üçün materiallar" adı ilə nəşr olundu. Müvafiq materiallar toplandıqdan, hətta onların nəşr olunmasından sonra da çar hökumət dairələri islahatın layihəsini hazırlamağa tələsmirdi. Yalnız 1892-ci ildə Tiflisdə xüsusi komissiya yaradıldı. Komissiya "Zaqafqaziya ölkəsinin xəzinə torpaqlarında yaşayan dövlət kəndlilərinin torpaq məsələsi barədə" Qanunun layihəsini tərtib etməli, həmçinin sahibkar torpaqlarından çıxarılmış kəndlilərin torpaq məsələsini qaydaya salmaq problemini müzakirə etməli idi. Lakin komissiya islahat layihəsinin hazırlanmasından qabaq Zaqafqaziyanın bütün beş quberniyası üzrə dövlət kəndlilərinin torpaqla təmin olunması məsələsinin qaydaya salınmasının əsasları barədə geniş qeydlər hazırlamağı lazım bildi və onun tərtibini komissiyanın sədri, müşavir Y.S.Medvedyevə həvalə etdi. Həmin sənəddə qeyd olunurdu ki, bütün qəzalarda tamamilə torpaqla təmin olunmamış kəndli icmaları ilə yanaşı, torpaq çatış mazlığından korluq çəkənlər, hətta artıqlaması ilə torpaqları olanlar da var 116
. Medvedyev torpaqsız və aztorpaqlı kəndliləri boş olan xəzinə torpaqları hesabına təmin etmək təklifıni irəli sürür, eyni zamanda hesab edirdi ki, bu torpaqlar azdır və pay torpaqlarını nizama salmaq üçün onun artığı kənddə birindən alınıb onun həmkəndlisinə verilməlidir. Lakin kəndin sosial-iqtisadi vəziyyəti elə idi ki, nəinki bu təklifı həyata keçirmək mümkün deyildi, artıq pay torpaqlarının bərabər surətdə bölünməsi barədə heç söhbət də gedə bilməzdi. "Qeydlər"də torpaqların hansı əsaslarla - istifadəyəmi, yoxsa xüsusi mülkiyyət kimi kəndlilərə verilməsi məsələləri geniş yer tuturdu. Medvedyev belə hesab edirdi ki, kəndli təsərrüfatı "olduqca aşağı mədəni səviyyədə" olduğuna və kəndlilər hökumətin qayğısına ehtiyac duyduqlarına görə torpaq onlara xüsusi mülkiyyət hüququnda deyil, daimi istifadə hüququnda verilməlidir 117
. "Qeydlər"də kəndlilərə, vergi ödəmək şərtilə, meşə pay torpaqları verilməsi məsələsinə də toxunulurdu, digər məsələlərlə yanaşı, bu və ya digər səbəb üzündən sahibkar torpaqlarında olan dövlət kəndlilərinə də müəyyən yer ayrılır və bildirilmirdi ki, "azad torpaq sahələri çatışmadığı üçün onları xəzinə torpaqları ilə təmin etməy in mü mkünlüyü olduqca şübhəlidir" 118 .
"Pay torpaqlarının qaydaya salınması" məsələsinin müzakirəsi zamanı kəndlilərin vəziyyəti ilə daha yaxından tanış olan komissiyanın bəzi üzvləri qeyd etdilər ki, çoxtorpaqlı kəndlilərin torpaqlarının bir qismini onların əllərindən almaq yolu ilə pay torpaq sahələrini qaydaya salmaq mü mkün deyil. Komissiya Medvedyevin "Qeydləri" əsasında qanun layihəsini hazırladı. Bütün materiallar Peterburq Əkinçilik və Dövlət Əmlakı Nazirliyinə təqdim olundu. Nazirlik isə, öz növbəsində, bu materiallan Tiflisə, Qafqazın baş rəisinə, o isə layihəni mü zakirə etmək üçün 1896-cı ilin sonunda idarəsinin nəzdindəki Şuraya göndərdi. 1897-ci ilin may ında qanun layihəsini müzakirə edən Şura ü zvlərindən çoxu pay
downloaded from KitabYurdu.az
46 torpaqlarının bərabər surətdə bölünməsinin və aztorpaqlı kəndlilərə boş xəzinə torpaqları hesabına pay torpağı verilməsinin əleyhinə çıxd ı. On lar belə hesab edirdilər ki, azad xəzinə torpaqları höku mət orqanlrın tərəfindən yalnız bu yerlərə köçürülən rus kəndlilərinə verilməlidir. Bununla onlar çarizmin böyük dövlətçilik, millətçilik siyasətinin müstəmləkəçi mahiyyətini b ir daha nümayiş etdird ilər. Əkinçilik və dövlət əmlakı naziri Qafqazın baş rəisinin rəyin i aldıqdan sonra, onu öz sədarəti altında yaratdığı mərkəzi ko missiyanın 1898-ci ilin əvvəlində keçirilmiş yığıncağında mü zakirə etdi. Bu ko missiya da pay torpaqlarını normaya salmaq təklifini rədd etdi. Aztorpaqlı kəndlilərin torpaqla t əmin olunması məsələsində də çarizmin müstəmləkə siyasətinə üstünlük verildi. Əkinçilik və dövlət əmlakı naziri Yermolov qeyd etdi ki, Qafqazda rusların yerləşdirilməsi mühü m dövlət əhəmiyyətli məsələdir və "bu vəzifə yerli əhalinin torpaqla təmin olunması məsələsindən irəlidə olmalıdır" 120
. Mərkəzi ko missiya Qafqaz rəisin in göndərdiyi qanun layihəsini bəzi dəyişikliklər etdikdən sonra təsdiqə verdi. 1900-cü il mayın 1-də imperator II Nikolay "Tiflis, Yelizavetpol, Bakı və İrəvan quberniyaları dövlət kəndlilərin in torpaq təminatın ın mühüm əsasları"nı təsdiq etdi 121
. Bu qanuna görə, torpaq payları onlardan əvvəlki qaydada istifadə edilməklə kənd icmalarına, kəndlərə və yaşayış məntəqələrinə ayrılırdı. Beləliklə, dövlət torpaq mü lkiyyətçisi kimi qalırdı, dövlət kəndliləri bu torpaqlardan icmalıqla istifadə etməli, bunun müqabilində dövlətə töycü ödəməli, mü kəlləfiyyət daşımalı id ilər. Bu töycü 1900-cü il iyunun 12-də müəyyənləşdirildi və "Qafqazda xəzinənin xey rinə toplanan evbaş ı
mü kəlləfıyyətlərin ləğvi və bunun əvəzinə dövlət töycü mükəlləfiyyəti və torpaq vergisi haqqında" qanun verildi. Bu qanun 1901-c i il yanvarın 1-dən qüvvəyə mindi. Bu qanuna əsasən aşağıdakılar müəyyən edildi: 1) dövlət kəndlilərin in daimi istifadəsində olan xəzinə torpaqları üçün töycü mü kəlləfiyyəti; 2) bütün başqa torpaqlar üçün torpaq vergisi; 3) həmişəlik zemski vergisi. Töycü vergisinə, torpaq vergisindən başqa, dövlət kəndlilərinin xalis gəlirlərinin 10-12 faizi də daxil idi 122
. Bu qanun verildikdən sonra dövlət kəndlilərinin daşıdıqları mükəlləfiyyətlər daha da ağırlaşdı. Əgər hər ailədən yığılan və hər ev üzrə toplanan vergi 1900-cü ilə qədər bütün Qafqaz üzrə 1,5 mln manat təşkil edirdisə, 1900-cü il qanunu ilə bu vergi iki dəfədən çox artdı. Sonrakı üç ildə pay torpaqları olan bütün Qafqazın dövlət kəndlilərindən onların xalis gəlirlərindən toplanmış töycü mü kəlləfiyyətinin illik məbləği 3426 min manata çatdı. Beləliklə, dövlətlə onun torpaqlarını becərən dövlət kəndliləri arasındakı münasibət feodal asılılığı olaraq qalırdı 123 .
tapmışdı. Bu maddəyə görə, dövlət kəndlilərinin yalnız pay torpaqlarının istifadəçisi olması nəzərdə tutulurdu 124 , deməli, feodalasılı münasibətlər qalırdı. Qanun dövlət kəndlilərinin yığıncaqda iştirak edən və səs hüququna malik olanların üçdə ikisinin Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|