Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

37 

illərdə  də  qəzalar  ü zrə  taxıl  istehsalının  həcmi  qeyd  edilmiş  n isbətdə  olmuşdur. 

Bütün  Azərbaycan  üzrə  isə  ildə  38  mln  puddan  50 -52  mln  puda  qədər  taxıl 

məhsulu götürülürdü. 

Toplanan  taxıl  məhsulunun  bir  hissəsi  olan  düyü  əsasən  Lənkəran 

qəzasında istehsal edilirdi. Quba, Göyçay, Nu xa və Cavad qəzalarında da çəltik əkini 

ilə məşğul olurdular. Lakin bu qəzalardakı əkin sahələri Lən kərandakına nisbətən xey li 

az idi. 

Çəltik  əkininə  aid  1912-ci  ilin  hesabatına görə,  Cənubi  Qafqazda əldə  edilmiş 

düyüdən  düşən  paylar  aşağıdakı  kimi  idi:  Bakı  quberniyası  42  faiz,  Yelizavetpol 

quberniyası  33  faiz,  İrəvan  quberniyası  13  faiz,  Zaqatala  dairəsi  11  faiz,  Tiflis 

quberniyası  1  faiz.  Beləliklə,  Cənubi  Qafqazda  istehsal olunan düyü  məhsulunun  99 

faizi Azə rbaycanın payına düşürdü. 

Azərbaycanda taxıl məhsulları içərisində əsas yeri buğda və arpa tuturdu. 1909-

cu ildə Bakı quberniyasında 10 mln pud buğda, 5 mln pud arpa əldə edilmişdi. Sonrakı 

illərdə  bəzən  daha  çox  buğda  və  arpa  yığılırdı.  Məsələn,  1912-ci  ildə  Bakı 

quberniyasında  12,7  mln  pud  buğda,  7,8  mln  pud  arpa  yığılmışdı.  Yelizavetpol 

quberniyasında isə hər il buğda 10-12 mln pud, arpa 5-9 mln. pud və daha çox olurdu. 

1904-cü  ildə  Yelizavetpol  quberniyasında  20  mln  pud  buğda,  10  mln   pud  arpa 

toplanmışdı. 

Düyüyə  gəldikdə  isə  orta  illik  məhsul  Bakı  quberniyasında  0,5-2,5  mln  pud, 

Yelizavetpol quberiyasında isə 0,4-2,1 mln. pud olurdu. 

Gətirilən  rəqəmlərdən  göründüyü  kimi,  torpaq  sahələrinin  geniş liyini  nəzərə 

alsaq,  məhsuldarlıq  o  qədər  də  yüksək  deyildi.  Bu,  quraqlıq,  havaların qışda soyuq, 

yayda isti küləkli olması, aran yerlərdə qar yağmaması, habelə çəyirtkə, çöl siçanlarının 

yayılması  və  digər  təbii  amillər  üzündən  törəyirdi.  Məsələn,  əgər  1904-cü  ildə 

Yelizavetpol  quberniyasında  5,4  mln  pud  toxum  səpilmiş  və  38  mln  pud  taxıl 

toplanmışdısa, 1905-ci ildə 5,2 mln pud taxıl səpilmiş və cəmi 15 mln pud, yəni 1904-

cü ildəkindən 2,5 dəfə az taxıl toplanmışdı. Məhsuldarlığın kəskin fərqlə aşağı düşməsi 

çəyirtkə basqını və başqa kortəbii hadisələrlə əlaqədar id i. 

1901-ci  ilə  dair  məlu matlarda  göstərilir  ki,  Yelizavetpol  quberniyasının 

Cəbrayıl qəzasında 61400 desyatin torpaq sahəsi çəyirtkə sürfəsi ilə örtülmüşdü. 1904-

cü ildə Şuşa qəzasında çəyirtkənin məhv etdiyi sahə 75 min desyatinə çatırdı. 

Şahidlərdən  biri  yazırdı:  "Çəyirtkələr  üç  gün  uçdular.  Gündüz  axşama 

çevrilmişdi. Çəyirtkə böyük qara bulud kimi günəş işığının qarşısını kəsmişdi. Çəyirtkə 

İrandan  Mil  düzünə  keçərkən  bir  həftə  ərzində  Xonaşından  Hindarxa  qədər  olan 

sahədə yerləşmişdi". 

Ta xıl  məhsulu  miqdarının  tərəddüd  etməsi  və  azalmas ı  kəndli  kütləsin in 

pay  torpağının  azlığ ı,  eyni  sahədə  hər  il  eyni  bitkin in  əkilməsi,  torpağın  dincə 

qoyulmaması,  torpağın  köhnə  üsulla  becərilməsi,  aqrotexn ikan ın,  demək  olar  ki, 

tətbiq olunmaması ilə də əlaqədar idi. 

Torpağın  şumlan ması  və  əkinlərin  becərilməsi  əsasən  ibtidai  üsulla 

---

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

38 

aparılırdı. Ağır kotanla yer şu mlamaq üçün 6-8, dağ rayonlarında 10 cüt ökü z tələb 

olunurdu.  Bu  qədər  öküzü  olmayan  kəndlilərin  əksər  kütləsi  bir  növ  şirkət  təşkil 

edir və sahələrin i növbə ilə becərirdilər. 

Bununla  belə  elə  təsərrüfatlar  var  idi  ki,  onlarda  torpaq  intensiv  surətdə 

becərilir, yəni müasir texn ika, dəmir kotan, taxıldöyən maşın tətbiq o lunurdu. Belə 

təsərrüfatlar  qolço maqlara,  varlı  kəndlilərə  və  öz  təsərrüfatı  ilə  məşğul  olan 

mü lkədarlara  məxsus  id i.  Çünki  təkmilləşdirilmiş  alət  və  maşınla r  baha  idi  və 

onları  yalnız  varlı  adamlar  satın  ala  bilirdi.  Bir  mənbədə  deyilirdi  ki,  "Şərqi 

Zaqafqaziyanın dörd quberniyasında son 2-3  ildə neft və ya bu xar  mühərriki olan, 

6-8 kotanı hərəkətə  gətirən b ir neçə tra ktor meydana çıxmışdır". Cənubi Qa fqazda, 

o  cümlədən  Azərbaycanda  təkmilləşdirilmiş  kənd  təsərrüfatı  maşınları  və 

alətlərinin   yayılmasında  "Qafqaz  kənd  təsərrüfatı  cəmiyyəti"  müəyyən  rol 

oynamışdı.  Cəmiyyət  kənd  təsərrüfatı  alət  və  maşınlarını  nümay iş  etdirir, 

kəndlilərin   iştirakı  ilə  onların   sınaqdan  keçirilməsin i  təşkil  edir,  h ətta  yerlərdə 

maşın  istehsal etmək  ideyasının təbliğatını aparır və  ideyanın bəzi yerlərdə həyata 

keçirilməsinə  nail  o lurdu.  Kənd  təsərrüfatı  maşın  və  alətlərin i  yay maq  üçün 

Azərbaycanda  anbarlar  açılırdı.  1910-cu  ildə  Azərbaycanın  kənd  təsərrüfatında 

76.270  xış,  kustar  üsulla  hazırlan mış  24230  kotan,  zavodlarda  hazırlan mış  30250 

kotan,  21230  mala,  840  səpin  maşın ı  tətbiq  olunurdu.  Əgər  191 0-cu  ildə 

Azərbaycanda 300  min-dən ço x kəndli təsərrüfatının olduğunu nəzərə alsaq, onda 

bu təsərrüfatların ço xunun hətta xışa belə malik o lmadığ ı aydın o lar.  

Xırda  kəndli  təsərrüfatlarının  taxılı  yalnız  on ların  istehlakına  gedird i, 

lakin A zərbaycanda əmtəəlik taxıl da istehsal olunurdu. 

Azərbaycan  kəndlərinə  gələn  ticarət  firmalarının   nü mayəndələri,  eyni 

zamanda yerli taxıl  möhtəkirləri bazarlarda aldıq ları taxılı  mü xtəlif yerlərə aparıb 

satırdılar. Məsələn, Lən kəran qəzasında 4 taxıl bazarı var id i. Azərbaycandan hər il 

ixrac olunan 1,5-2 mln. pud ta xıl məhsulları içərisində düyü mühüm yer tuturdu. 

Azərbaycana  başqa  yerlərdən  də  taxıl  gətirilirdi.  Taxılın  ixracında  olduğu 

kimi,  idxalında  da  Bakı  mühüm  rol oynayırdı. Məsələn, 1901-ci  ildə  Bakı  5,2  mln  pud 

taxıl  idxal,  2  mln  ton  isə  ixrac  etmişdi,  1911-ci  ildə  bu  rəqəmlərdə  əsaslı  dəyişiklik 

görürük: idxal  12,7  mln pud, ixrac isə 4,9 mln pud təşkil edirdi. İxrac içərisində un və 

düyü əsas yer tutur, 1912-ci ildə Bakıdan ixrac olunan 5 mln pud taxıl  məhsullarından 

2,5 mln. puddan çoxunu un, 2,2 mln pudunu isə düyü təşkil edirdi. 

Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan kəndində ticarət əkinçiliyi, yəni 

əmtəə  istehsalı  geniş  yayılır,  ölkədə  feodal  münasibətləri  qalıqlarının  olmasına 

baxmayaraq, əmtəə-kapitalist istehsalı, yəni kapitalist münasibətləri inkişaf edirdi.  

Azərbaycanın  iqtisadi  həyatında  mühüm  yerlərdən  birini  maldarlıq  tuturdu. 

Maldarlığın inkişafı üçün bərəkətli otlaqların, geniş düzənliklərin, yaylaq və qışlaqların, 

əlverişli iqlim şəraitinin, təmiz dağ bulaqlarının olmasının böyük əhəmiyyəti var idi. 

Azərbaycanın kənd əhalisini maldarlıqla məşğulluq səviyyəsinə görə üç qrupa 

bölmək  olardı  əkinçiliklə  məşğul  olub,  mal-qaranı  öz  ailə  və  təsərrüfat  ehtiyacını 

---