Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az
43 möhtəkirlik idi. Pambıqçı kəndlilər hələ məhsul yığılma mışdan qabaq aldıqları behin müqabilində öz pambıqlarını möhtəkirlərə bazar qiymətindən xeyli ucuz satmalı olurdu, bu da onları iflasa gətirib çıxarırd ı. Çaylar quruyarkən yaranan su çatışmazlığı da pambıqçılığın inkişafına böyük əngəl törədirdi. Azərbaycanın ən iri pambıqçılıq zonalarında, xüsusən Mil və Muğan düzlərində ancaq geniş suvarma şəbəkəsi sayəsində lazımi qədər pambıq məhsulu əldə etmək mümkün idi. Hələ XIX əsrin 90-cı illərində Qafqazda təşkil edilmiş su müfəttişliyi maliyyə çətinlikləri üzündən yalnız XX əsrin əvvəllərindən etibarən fəaliyyətə başlaya bilmişdi. Bu idarənin Mil, Muğan düzlərində arxlar çəkmək, suvuran nasoslar qoymaq və s. üçün göstərdiyi səylər nəticəsində əkin sahələrinin müəyyən hissəsini suvarmaq mümkün olurdu. Su qurğularının çox hissəsi rus köçkünlərinin yaşadığı kəndlərin əkin sahələrini suvarmağa xidmət edirdi. Bu tədbirlər sayəsində Muğanda suvarılan torpaqların sahəsi ilbəil artırdı. Belə ki, əgər 1902-1908-ci illərdə belə torpaqların sahəsi 6 min desyatin idisə, 1913-cü ildə 70 min desyatinə çatmışdı. Mil düzündə də bir neçə arx çəkilmişdi. Bu işlərin həyata keçirilməsində "Qafqaz kənd təsərrüfatı cəmiyyəti" müəyyən rol oynayır, təkmil üsulla pambıq yetişdirən təcrübə stansiyaları, nümunəvi təsərrüfat sahələri yaradır, burada kənd təsərrüfatı alətləri, onlardan istifadə qaydalarını nümayiş etdirmək, kənd təsərrüfatı alətləri almağa kömək etmək kimi tədbirlər həyata keçirilirdi. Cəmiyyət təcrübə mübadiləsi aparmaq üçün 1904-cü ildə Ağdaş və İrəvanda pambıqçılıq qurultayını keçirmişdi. Pambıqçılığın inkişafı mülkədarların patriarxal məişətini dağıdır, onların bir qismini muzdlu əmək tətbiq etməklə pambıqçılıqla məşğul olmağa sövq edirdi. Pambıqçılığın inkişafı Azərbaycanda kredit-bank sisteminin genişlənməsinə də təkan vermişdi. Bakı quberniyasının Bakı, Cavad, Lənkəran, Göyçay, Şamaxı, Quba qəzalarının bəzisində bir, digərində bir neçə, Yelizavetpol quberniyasının altı qəzasında 24 borc-kredit müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Toplanmış pambıq bu dövrdə Azərbaycanda çoxalmış və geniş lənmiş pambıqtəmizləmə zavodlarında emal olunaraq Rusiyaya göndərilirdi. 1911-ci ildə Azərbaycandan Rusiyaya 1490 min, 1912-ci ildə 1992 min, 1913-cü ildə isə 1420 min pud pambıq aparılmışdı. Pamb ıqtəmizləmə zamanı əldə ed ilmiş çiyid də ixrac olunurdu. Bakı quberniyasından 1910-1912-ci illərdə Rusiyaya və Batum vasitəsilə xaricə 413 min pud çiy id ixrac edilmişdi. Beləliklə, əmtəə əkinçiliyi olub, əmtəə və əmtəə-kapitalist xarakteri daşıyan pambıqçılıq XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın xalq təsərrüfatında görkəmli yer tutmuş və yüksək sürətlə inkişaf etmişdi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda tütünçülük də ölkənin kənd təsərrüfatı istehsalında müəyyən yer tuturdu. XIX əsrin sonunda xaricdən gətirilən tütünə qoyulan gömrük rüsumu xaricdən tütün gətirilməsinin qarşısını xeyli aldı və Azərbaycanda da tütünçülüyün inkişafına təkan verdi. Azərbaycanm çox yerlərində tütün becərilirdi, lakin o, Yelizavetpol downloaded from KitabYurdu.az
44 quberniyasının Nuxa qəzası və Zaqatala dairəsindən başqa, hər yerdə istehsalçıların öz istehlakı üçün idi. Nuxa qəzası və Zaqatala dairəsi isə sənaye tütünçülüyü, ticarət əkinçiliyinin bu sahəsi ilə məşğul olan rayonlar idi. Nuxa, həmçinin Göyçay qəzasında əsasən sadə tütün - tənbəki, Zaqatala dairəsində isə yüksəknövlü tütün məhsulu yetişdirilirdi. Azərbaycanda iri kapitalist tütünçülük plantasiyaları mövcud olduğu və onlarda bütün işlər muzdlu əməklə aparıldığı üçün əsasən kapitalist istehsalı xarakteri daşıyırdı. Amma çoxlu xırda kəndli təsərrüfatları da var idi və onlarda bütün işləri sahibkarların özləri görürdü. Bakı quberniyasında ildə orta hesabla 3-4 min, Yelizavetpol quberniyasında 15-30 min, Zaqatala dairəsində isə 5-15 (bəzi illər-də 21,2) min pud tütün istehsal edilmişdi. Tütün məhsulu əsasən Bakı, Şəki və Şamaxı fabriklərinə, Rusiya quberniyalarına göndərilir, bir hissəsi isə xaricə, xüsusən İrana ixrac o lunurdu. Azərbaycanda xırda tütün təsərrüfatlarının sayca çoxluğuna baxmayaraq, əsas təsərrüfat əməliyyatları iri tütün plantasiyası sahiblərinin əllərində cəmləşmişdi. Bu plantasiyalarda isə əmtəə istehsalı özünün yüksək pilləsində, əmtəə-kapitalist inkişafı yolunda idi. Rusiyada kəndli islahatı keçirildikdən sonra, çar hökuməti, nəhayət, Cənubi Qafqaz dövlət kəndliləri barəsində islahat keçirmək hazırlığ ına başladı. Azərbaycan çar Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra, dövlət kəndlilərinin icmalıqla istifadəsində olan torpaqlar kənd yığıncağında ayrı-ayrı ailələr arasında vaxtaşırı bölünməyə başladı. Bu bölgüdə ailə üzvlərinin sayı nəzərə alınırdı. Lakin bir qədər sonra, xüsusən XIX yüzilliyin son rübündə, ölkədə sosial-iqtisadi inkişaf ilə əlaqədar torpaqların ayrı-ayrı ailələr arasında bölüşdürülməsi qaydası dəyişdi. Dövlət kəndində baş verən təbəqələşmənin getdikcə sürətlənməsi nəticəsində yoxsullaşmış kəndlilərin torpaqları varlı kəndlilərin əllərində cəmləşməyə başladı. XIX əsrin sonlarında isə bölünməyə əsaslanan kənd icması artıq tam iflas qarşısında idi. Təkcə bütün icmanın deyil, kənddə hakimiyyəti də ələ keçirmiş kənd varlılarının təsiri nəticəsində icma qaydalarına əhəmiyyət verilməyə başladı. Torpaqlar ya çox gec-gec bolüşdürülür, yaxud da heç bölüşdürülmürdü. Bu, onsuz da ağır vəziyyətdə olan kəndli istehsalçıların böyük kütləsinin torpaqdan istifadəsi məsələsini daha da ağırlaşdırdı. Belə vəziyyətə dözməyən dövlət kəndliləri çar idarələrinə torpaq çatışmazlığı, torpağın qeyri-bərabər bölüşdürülməsi, yaxud da heç bölüşdürülməməsi barədə ərizələr yağdırırdılar. Kənddə sosial münasibətlərin kəskinləşməsi çar hökumətini dövlət kəndlilərinin torpaqdan istifadəsi məsələsi ilə məşğul olmağa məcbur etdi. Çar hakimiyyət orqanları dövlət kəndində aqrar is lahatın layihəsini hazırlamamışdan qabaq dövlət kəndlilərinin iqtisadi məişətini öyrənmək məqsədilə 1884-cü ilin əvvəllərində bir qrup mütəxəssisi səfərbər edib ayrı-ayrı qəzalar üzrə bölüşdürdü və onlara tapşırdı ki, dövlət kəndlilərinin torpaqla necə təmin olunması, on- ların meşələrə və otlaqlara münasibəti, torpağın ayrı-ayrı şəxslərə mənsub olub- olmaması, dövlət kəndlilərinin əkinçilikdən və heyvandarlıqdan başqa gəlir mənbələri, Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|